Το ασίγαστο πάθος ενός θαρραλέου και τίμιου φιλόσοφου
Ο Κοστάντζο Πρέβε πέθανε στις 23 Νοεμβρίου, στο Τορίνο. Στην πόλη που δούλεψε ως δάσκαλος, στο Λύκειο Βόλτα, για πάνω από 30 χρόνια. Πέθανε σε ηλικία 70 χρόνων και είχε από νωρίς ταλαιπωρηθεί από προβλήματα υγείας. Ο Κοστάντζο Πρέβε ήταν άνθρωπος ιδιαίτερος, φιλόσοφος με σημαντικότατο έργο, γενικά αριστερός -αιρετικός αριστερός. Είχε ορισμένα έντονα χαρακτηριστικά. Τώρα που «έφυγε», η παρουσία του είναι πιο πολύτιμη, το βάρος του μεγαλύτερο.
Έχοντας γνωρίσει τον Πρέβε από κοντά και παρακολουθήσει την πορεία του, τα τελευταία 12 χρόνια, μου είναι αδύνατο να μην αρχίσω από τον άνθρωπο Πρέβε. Όχι όπως κάνουν συνήθως όταν πεθαίνει κάποιος να αναφέρονται στα καλά του, και ούτε μιλώντας για τον άλλον να αντλείς σημασία για τον εαυτό σου (κάτι που γίνεται κατά κόρον στις μέρες μας). Αλλά από χρέος στο φιλόσοφο και αγωνιστή Πρέβε. Γι’ αυτό, θα αναφερθώ πρώτα στην ανθρώπινη διάσταση και τις επιλογές του.
Αν και τον είχα δει και ακούσει σε παρουσιάσεις βιβλίων του στην Ελλάδα, τον γνώρισα στο Τορίνο το 2001, στο πλαίσιο μιας διεθνιστικής συνάντησης του περιοδικού Contropiano, λίγες μέρες πριν από τις μεγαλειώδεις διαδηλώσεις της Γένοβα κατά τη συνάντηση του G8. Στη συνέχεια τον συνάντησα πολλές φορές στην Ελλάδα, ενώ μιλούσαμε αρκετά και τηλεφωνικά. Ήταν σχεδόν από τους καλύτερους αναγνώστες της εφημερίδας Αριστερά! και στη συνέχεια ήταν, χωρίς υπερβολή, φανατικός αναγνώστης του Δρόμου (στον οποίο έχει δημοσιεύσει πολλά κείμενά του).Επίσης, είχαμε συνεργαστεί και στο περιοδικό Διάπλους στο οποίο είχε δημοσιεύσει σειρά κειμένων του. Έγραφε στη γραφομηχανή (και μόνο) και είχε ένα εσωτερικό κοντέρ που σταματούσε κάθε θέμα στις 9 σελίδες γραφομηχανής. Όταν μιλούσε ήταν ένας χείμαρρος, με πυκνό λόγο που εναλλάσσονταν με δόσεις παραδειγμάτων και χιούμορ, που αλάφραινε την κουβέντα. Η κουβέντα δεν γίνονταν σε μια γλώσσα, αλλά υπήρχαν τμήματα που λέγονταν απευθείας στα ελληνικά, στη συνέχεια παρενέβαιναν ορισμένα γαλλικά, αγγλικές λέξεις κ.λπ. Αλλά ας πούμε ότι αυτά δεν έχουν τόση σημασία, λεπτομέρειες…
Τον γνώρισα μετά το βομβαρδισμό της Γιουγκοσλαβίας. Είχε ήδη γράψει ένα βιβλίο για τους Hθικούς Bομβαρδισμούς και είχε διαχωριστεί πλήρως από την υπαρκτή Αριστερά που τότε συγκυβερνούσε και υποστήριζε τον «ανθρωπιστικό πόλεμο». Άρα, η γνωριμία γίνεται σε μια ειδική στιγμή: της εκκίνησης ενός κινήματος, αντιπαγκοσμιοποιητικού και αντιπολεμικού, των πολέμων που εγκαινίαζε η Δύση ενάντια στους απείθαρχους («χασάπηδες») και μιας τρομερής παρακμής της κυβερνητικής Αριστεράς -και προσοχή- ολόκληρης σχεδόν της δυτικής διανόησης που τάχθηκε υπέρ των «ανθρωπιστικών πολέμων». Σε αυτά ο φιλόσοφος Πρέβε έδωσε το πολιτικό του «παρών». Αυτή η στάση του στοίχισε τον κύριο και βασικό πολιτικό εξωστρακισμό του.
Ο Κοστάντζο Πρέβε δεν έγινε ποτέ μέλος μιας αμφίσημης ακαδημαϊκής κοινότητας. Προτίμησε την εργασία του δασκάλου σε λύκειο της πόλης του, έζησε και ένιωσε -για τις επιλογές του- μια μεγάλη απομόνωση και πρέπει να βίωσε μια μεγάλη μοναξιά, ιδεολογική, πολιτική, ανθρώπινη. Δεν παραπονέθηκε ποτέ γι’ αυτό και δεν λοξοδρόμησε, δεν φίλησε κατουρημένες ποδιές. Έφερε αγόγγυστα την ευθύνη των απόψεών του και των επιλογών του.
Ήταν ένας ιδιαίτερα τολμηρός και θαρραλέος άνθρωπος. Είχε γνώμη και την είπε καθαρά και ξάστερα. Ήταν φιλόσοφος, μόχθησε στον τομέα αυτόν και διαμορφώνοντας μια άποψη την εξέθετε δημόσια, αναλαμβάνοντας την ευθύνη και ξέροντας ότι θα έρθει σε σύγκρουση με κατεστημένα και στερεότυπα.
Τολμηρός και θαρραλέος γιατί έκανε τομές, γιατί έκανε διαπιστώσεις που μπορεί να έρχονταν σε ρήξη με βασικές μαρξιστικές αρχές ή στερεότυπα χωρίς να περάσει στην απέναντι όχθη. Δεν ήταν μια περίπτωση σαν τους «νέους φιλοσόφους» των παρισινών σαλονιών. Κάθε άλλο. Μάχιμος αντικαπιταλιστής και αντιιμπεριαλιστής, αλλά όχι όπως νομίζει ή θέλει ένα ορισμένο πολυποίκιλο αριστερό κατεστημένο.
Ο φιλόσοφος Κοστάντζο Πρέβε δικαιούται να γράψει τη φράση: «Η δική μου ερμηνεία του Μαρξ, λοιπόν, αν θέλουμε να την εκφράσουμε οπωσδήποτε με μια διατύπωση μη ακριβή και γενικόλογη, είναι αυτή ενός φιλοσόφου (ασυνείδητα) ιδεαλιστή και ενός κοινωνικού επιστήμονα (ενσυνείδητα) υλιστή». Ή, ακόμα, να αμφισβητήσει την δυνατότητα της εργατικής τάξης να είναι υποκείμενο μιας χειραφετητικής πορείας. Ορισμένοι ορθόδοξοι όλων των αποχρώσεων θα τον καταδικάσουν χωρίς καν να προσπαθήσουν να καταλάβουν τι θέλει να πει. Και αυτό είναι ένα εύκολο έργο. Ο ίδιος θα συμπληρώσει: «Ο Μαρξ είναι ο τόπος μιας ιστορικής ανακάλυψης (του κατηγοριοποιημένου μηχανισμού ερμηνείας της κοινωνίας και της Ιστορίας) και μιας ιστορικής ψευδαίσθησης (της εσωτερικής ανατροπής του ωφελιμισμού στο αντίθετό του). Η επισήμανση αυτής της αντίφασης δεν αφαιρεί τίποτα από το αντικειμενικό του μεγαλείο, αλλά κατά τη γνώμη μου το ενδυναμώνει… οι κλασικοί είναι αντιφατικοί, γιατί η αντίφαση δεν είναι ένα λάθος του βιαστικού και ελάχιστα προικισμένου μελετητή, αλλά είναι ένα λογικό και οντολογικό χαρακτηριστικό των ιστορικών προτσές και των αντίστοιχων ανθρώπινων συλλογισμών».
Ποιος έχει δίκιο; Κυρίως, όμως, τι θέλει να πει ο Πρέβε και πόση προσπάθεια έγινε για να το κατανοήσουμε;
Ο Κοστάντζο Πρέβε λέει καθαρά -και αρκετά θαρραλέα για έναν που νοιάζεται για τον κομμουνισμό και δηλώνει μαθητής του Μαρξ- πως το πρόβλημα δεν είναι ένας διαστρεβλωμένος -από τους επιγόνους του- μαρξισμός, αλλά ότι υπάρχουν αμφισημίες ή και κενά μέσα στον ίδιο τον πυρήνα του μαρξισμού. Θα ακούσουμε τι θέλει να πει ή θα τον πετάξουμε στην πυρά; Πολλοί, πριν τον πετάξουν, φρόντισαν να τον υποβάλουν σε μια «δίαιτα», δηλαδή σε σκληρή απομόνωση. Εκείνος συνέχισε την πορεία του…
Πολλοί δεν μπόρεσαν να παρακολουθήσουν την πορεία του, ιδιαίτερα των τελευταίων χρόνων. Συνομιλούσε με πολλές πλευρές έχοντας ξεπεράσει τη διχοτομία δεξιά/αριστερά. Από αριστερή πλευρά του κόλλησε η ρετσινιά του «φαιοκόκκινου» και ότι έκανε «κακές παρέες». Άλλοι, τώρα που πέθανε, ειλικρινά ή επιφανειακά, νιώθουν κάποιες τύψεις που άφησαν τον Κοστάντζο Πρέβε να πάρει το «κακό δρόμο»… Είναι σοβαρό θέμα η στάση απέναντι στους διανοούμενους, στους φιλόσοφους, στον εαυτό μας εντέλει, το αν φιλοσοφούμε, αν δίνουμε την παραμικρή αξία στη θεωρία και την ιδεολογία ή γενικώς τρέχουμε, πασαλείβουμε θέματα, φτιάχνουμε ειδικές ζώνες απέναντι σε ανθρώπους και χώρους και όταν αυτοί «τελειώνουν», τότε «στενοχωριόμαστε» και «σεβόμαστε»…
Ο Κοστάντζο Πρέβε θα μείνει -αν μείνει γιατί και αυτό δεν είναι βέβαιο- από το έργο του, τα βιβλία του (περίπου 40) και για όσους ξέρουν ιταλικά από αξιόλογα και σημαντικά βίντεο όπου αναλύει πολλά θέματα και υπάρχουν στο Διαδίκτυο. (Μόνο για αυτό θα μπορούσα να πω θετικά λόγια για το «εργαλείο» του Διαδικτύου – ίσως σώσει κάτι πιο ζωντανό από διανοητές, καλλιτέχνες κ.λπ., πέρα από τα έργα τους και αυτή η πρόσληψη μπορεί να γίνει μαζικά και να σωθούν πράγματα. Δεν είναι απλά ο κίνδυνος να γίνουν τροφή των τρωκτικών σε αποθήκες παλαιών βιβλίων).
Σε ποιους μίλησε, μιλούσε ή θα μιλάει…
Πρέπει να προβληματιστούμε για το ζήτημα αυτό. Σε ποιον μιλούσε ο πολύ σημαντικός φιλόσοφος; Πολέμιος της ακαδημαϊκής κοινότητας ιδιαίτερα στα χρόνια της ωριμότητας και των ρήξεων (δηλαδή τα τελευταία 13 χρόνια, πάνω-κάτω), απομονωμένος, χωρίς να καμφθεί. Ό,τι είχε να πει το έλεγε, χωρίς περιστροφές, μιλώντας με οποιονδήποτε του ζητούσε να συνομιλήσει και με όποιους συναντιόταν στις κοινές αγωνίες και στην κοινή φρίκη για τον κόσμο που επέβαλλε ο γερασμένος καπιταλισμός / ιμπεριαλισμός.
Επομένως, δεν απευθύνθηκε στους άλλους «φιλοσόφους» και στις «αυθεντίες», παρ’ όλο που γνώρισε πολλούς και πολλές. Απευθυνόταν αλλού. Αυτός είναι ο λόγος που είχε επαφές και φίλους σε διάφορους χώρους της Αριστεράς (μόνο στη χώρα μας είχε επαφές και καλές φιλικές σχέσεις με ανθρώπους διαφορετικών οργανώσεων ή και ανένταχτων διανοητών). Τελευταία είχε αποκτήσει πολλούς φίλους μέσα από τον χώρο του «κοινοτικού» κομμουνισμού ή σκέτα του «κοινοτισμού», μέσα από το χώρο νεοδεξιών δυνάμεων (περιοδικό Ευρασία). Ο ίδιος έδινε σημασία και έμφαση στους νέους και στους στρατευμένους, σε όλες τις ζωντανές διανοητικές και κινηματικές δυνάμεις.
Έχει σημασία αυτή η επιλογή του φιλόσοφου Πρέβε. Δεν έγραψε ειδικευμένη και ακαταλαβίστικη φιλοσοφία, αλλά έργα που να μπορούν να διαβαστούν και να έχουν μια χρήση σε στρατευμένους αγωνιστές. Μιλώντας για τον ίδιο και τους νέους θα αναφέρει τα ακόλουθα που αξίζουν να επισημανθούν:
«Θα ήμουν ικανοποιημένος να παρασυρθώ και μόνο από κάποιες γενικές αισιόδοξες προβλέψεις, να “κάνω θετικές σκέψεις”. Δυστυχώς, όμως, είμαι μαθητής του Χέγκελ και του Μαρξ και όχι του Τζιοβανότι ή του Τσελεντάνο.
Πολύ θα ήθελα να υποσχεθώ περισσότερα, αλλά για την ώρα είμαστε ακόμη στην προκαταρτική φάση των προκαταρκτικών. Κάτι θλιβερό για τους ανθρώπους της ηλικίας μου. Όσο για τους νέους, όποιος ζήσει θα δει.
Σκοπός μου ήταν να υπενθυμίσω τη μαρξιστική προβληματική στον κόσμο της γενιάς μου… και να προκαλέσω περιέργεια για περαιτέρω μελέτες στους πιο νέους.
Η νεότερη γενιά, πράγματι, ήταν το κύριο θύμα μιας τεχνητής “αποσιώπησης” του Μαρξ και του μαρξισμού, που δεν σταμάτησε να αυξάνεται μετά την τριετία 1989-1991, δηλαδή την τριετία της πολιτικής και κρατικής διάλυσης του ιστορικού κομμουνισμού του 20ού αιώνα, και στην ιταλική επαρχία μετά τη διάλυση του παλιού ΚΚΙ και τη μεταστροφή του πρώτα σε PDS (Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς) και κατόπιν σε DS (Δημοκράτες της Αριστεράς). Οι ακαδημαϊκές και εκδοτικές ομάδες, γενικώς, εκτός από λίγες ονομαστικές εξαιρέσεις, συνόδευσαν αυτό το γιγαντιαίο προτσές μετάλλαξης των διανοουμένων. Επρόκειτο για ένα γιγαντιαίο προτσές “δηλητηρίασης των πηγαδιών” αφού ήπιαν, ώστε κανένας άλλος να μην μπορεί να πιει από αυτά. Αυτή η εργασία μου γίνεται νοητή σαν ένα μικρό παγούρι. Το νερό που περιέχει είναι λίγο, αλλά τουλάχιστον είναι πόσιμο».
Το τελευταίο του έργο
Σε μια τελευταία συζήτηση που είχα μαζί του μου ανέφερε τα ακόλουθα:
«Σχεδόν τελειώνω το γράψιμο ενός μεγάλου έργου (περίπου 700 σελίδων) που αφορά την ανασύσταση της ιστορίας της Φιλοσοφίας από τους αρχαίους Έλληνες μέχρι σήμερα και θα εκδοθεί στην Ιταλία, τον επόμενο χρόνο. Πρόκειται για μία γενική ιστορία της Φιλοσοφίας, βασισμένη όμως στη μέθοδο της κοινωνικής επαγωγής των κατηγοριών».
Το βιβλίο κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο Μια νέα εναλλακτική ιστορία της Φιλοσοφίας. Το οντολογικό-κοινωνικό προχώρημα της Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Petite Plaisance, Pistoia 2013.
Στον πρόλογο του βιβλίου ο Πρέβε λέει, μεταξύ άλλων:
«Ολοκληρώνοντας αυτό το βιβλίο, ανοίγεται η θύρα για ένα επόμενο προχώρημα στο πεδίο της έρευνας και της μελέτης της οντολογίας του κοινωνικού είναι που θα είναι, λοιπόν, διακηρυγμένα αντικαπιταλιστική. Θα αφορά όμως την ανάπτυξη ενός “κοινωτικού” αντικαπιταλισμού λειτουργικού για την εποχή μας, ο οποίος όχι μόνο θα απορρίπτει το σημερινό υπερκαπιταλιστικό ατομισμό, αλλά επίσης και διάφορες μορφές ετεροδιευθυνόμενου κολλεχτιβισμού χαρισματικού τύπου που αναπτύχθηκαν από τον θανόντα ιστορικό κομμουνισμό του 20ού (1917-1991), για τον οποίο καλό είναι να μην κρίνουμε συνολικά αρνητικό, σύμφωνα με τη μόδα του αντιολοκληρωτισμού που βασιλεύει ανάμεσα στους σημερινούς “διανοούμενους”. Ο γράφων, πράγματι, δεν είναι κατ’ ουδένα τρόπο ένας “διανοούμενος”, μα ένας κριτικός και ανεξάρτητος μαθητής του Μαρξ, υποστηρικτής μιας ερμηνείας κοινωτικής του κομμουνισμού και ένας φιλόσοφος που θεωρεί την οντολογία του κοινωνικού πως είναι το πιο προχωρημένο σημείο της σύγχρονης σκέψης».
Αυτή είναι η τελευταία κατάθεση του Κοστάντζο Πρέβε, αυτού του σημαντικού, θαρραλέου και τίμιου φιλοσόφου. Με αυτήν φεύγει…
Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου τιτλοφορείται: Το ασίγαστο πάθος για μια φιλοσοφία της χειραφέτησης. Αυτό το ασίγαστο πάθος συνόδευσε και κέντρισε όλη την ζωή του.
Όταν φεύγει ένας σημαντικός και πραγματικός φιλόσοφος, όχι επαγγελματίας, οφείλουμε να κοντοσταθούμε και να σκεφτούμε λίγο ή πολύ. Να καταλάβουμε την απώλεια, το βάρος. Σίγουρα κάποιοι από μας θα χρειαστούν τη σκέψη του κι οφείλουν να έχουν το θάρρος να αναμετρηθούν με τα πραγματικά προβλήματα της θεωρίας και της πράξης, σε ανοιχτές θάλασσες και απέραντα σκοτάδια. Το ασίγαστο πάθος μπορεί να φωτίσει μια τέτοια διαδρομή, ακόμα και να προφυλάξει δυνάμεις από λογής σειρήνες!
Ο Πρέβε για τον ωφελιμισμό και την ενιαία θεωρητική υπόθεση
“Ο ωφελιμισμός εκφράζει συμπυκνωμένα την απαίτηση της απόλυτης κυριαρχίας της οικονομίας πάνω σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνική δραστηριότητα…
Μπορούμε να αναρωτηθούμε, λοιπόν, αν αυτή η κριτική στο ωφελιμιστικό μοντέλο, ιδιαιτέρως στις νέες μορφές που προσέλαβε, μπορεί να γίνει στη βάση αποκλειστικά του μαρξικού μοντέλου (για το οποίο εξάλλου έχουμε πει πως ποτέ δεν συστηματοποιήθηκε και δεν απέκτησε συνεκτικότητα) ή έχει ανάγκη νέων εισφορών, που στην εποχή τους να επεξεργάσθηκαν έξω από την «ιερή περίφραξη» των μαρξιστικών ορθοδοξιών και αιρέσεων.
Ο γράφων νομίζει το δεύτερο και το νομίζει με ήρεμη σταθερότητα. Ταυτόχρονα πρέπει να είναι σαφές, πως από μόνη της η απλή διακήρυξη της αναγκαιότητας να αξιοποιήσουμε εισφορές εξωτερικές της «ιερής περίφραξης» της μαρξιστικής παράδοσης δεν βγάζει ακόμη τα κάστανα από τη φωτιά, διότι μπορεί να οδηγήσει σε έναν απλό εκλεκτικισμό.
Αυτή η ενιαία θεωρητική υπόθεση, σήμερα, δεν υπάρχει. Ο αναγνώστης πρέπει να το γνωρίζει και δεν πρέπει να αυταπατάται. Ακολουθώντας τον Αλτουσέρ, πιστεύω πω η θεμελιώδης αρχή αυτής της ιστορικής εποχής είναι αυτή του ne pas (se) raconter des histories, δηλαδή να μην παραμυθιάζ-ουμε (όμαστε). Σήμερα αυτό το αλτουσεριανό ρητό αντιστοιχεί στην παλιά μεθοδολογική αρχή της υπερβολικής αμφιβολίας και της μεθοδικής αμφιβολίας του Καρτέσιου.
Το παιχνίδι, όμως, δεν έχει ακόμη τελειώσει. Ο γράφων δεν διαθέτει ένα νέο αξιόπιστο αντι-ωφελιμιστικό αρχέτυπο, αλλά πιστεύει στη δυνατότητα ύπαρξής του.”
Ο Πρέβε για την Ελλάδα
“Εγώ, ξέρετε, είμαι φιλέλληνας. Έχω ρίζες οικογενειακές στην Ελλάδα. Είμαστε Ρωμιοί από τη Μικρά Ασία, από την πλευρά της μητέρας μου. Ξέρω τα νέα ελληνικά και θεωρούμαι λίγο Έλληνας. Δεν αγαπάω μόνο τα νησιά, τις αρχαιότητες, την ομορφιά του τόπου. Διαβάζω Ελύτη και Καβάφη και Σεφέρη και, πρώτα από όλα, Αναγνωστάκη, ο οποίος για μένα είναι ο καλύτερος, είναι ο ποιητής ο οποίος είναι ο πιο κοντινός σε μένα. Δεν αγαπώ μόνο την αρχαία Ελλάδα.
Πρώτα απ’ όλα, υπάρχει για μένα ο ελληνικός λαός και δεύτερον υπάρχει και το ελληνικό έθνος. Υπάρχουν κάποιοι που λένε ότι το ελληνικό έθνος είναι μια δεξιά έκφραση. Δεν συμφωνώ. Συμφωνώ με τον Μίκη Θεοδωράκη, ότι ο ελληνικός λαός και το ελληνικό έθνος συνδυάζονται. Αυτό δεν σηματοδοτεί κάτι ούτε προς τα δεξιά ούτε προς τ’ αριστερά. Το πρώτο και κύριο είναι ότι ελληνικός λαός πρέπει να επιζήσει.
Πρώτα απ’ όλα, πριν από τις αρχαιότητες, πριν από τα νέα ελληνικά, πριν από τον Σοφοκλή και τον Σωκράτη, πρέπει να επιζήσει ο ελληνικός λαός. Και εγώ πιστεύω ότι, όσον αφορά αυτό το ζήτημα του χρέους, έχετε δίκιο που βάζετε ως κριτήριο να επιζήσει ο ελληνικός λαός. Δεν είμαι οικονομολόγος και δεν ξέρω πολύ καλά τα επιχειρήματα υπέρ ή κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά αυτό το καταλαβαίνω. Εάν, για να μείνει στην Ευρώπη, ο ελληνικός λαός πεθαίνει, καλύτερα να βγει έξω απ’ αυτήν. Είναι μια προσέγγιση ενός Ιταλού φιλοσόφου και ενός φιλέλληνα.”
Ο Πρέβε για το βιβλίο του Κριτική ιστορία του μαρξισμού
“Το βιβλίο μου Κριτική ιστορία του μαρξισμού, που τώρα εκδόθηκε στην Ελλάδα, είναι μια γενική ιστορία του μαρξισμού, ένας απολογισμός και μια κριτική άποψη. Το έγραψα για να αρχίσει μια δημόσια συζήτηση, να βοηθήσω τον κόσμο να σκεφτεί πάνω σε ορισμένα ζητήματα της ιστορίας του μαρξισμού. Ελπίζω ότι θα ξεκινήσει μια δημόσια συζήτηση, αν και δεν είναι ίσως η κατάλληλη στιγμή στην Ελλάδα. Για την Ελλάδα, τώρα, είναι η στιγμή της πάλης εναντίον όλων αυτών των μέτρων.
Πιστεύω ότι είναι ένα πυκνό βιβλίο, αλλά πιστεύω επίσης ότι ο μέσος αριστερός θα το θεωρήσει λίγο απαισιόδοξο. Εγώ δεν είμαι απαισιόδοξος, είμαι αισιόδοξος για την επανάσταση. Αλλά είμαι κριτικός, καταλαβαίνετε; Και ενίοτε οι αριστεροί θέλουν μόνο μια θρησκεία. Θέλουν μια οπτιμιστική θρησκεία.”
