Παρουσίαση του βιβλίου του Ευτύχη Μπιτσάκη, Ανθρώπινη φύση Για έναν κομμουνισμό του πεπερασμένου, Εκδόσεις Τόπος, 2013ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Γενικός κατατοπισμός στο πρόσφατο έργο του Ευτύχη Μπιτσάκη
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης ανήκει στο σπάνιο, πλέον, είδος ανθρώπου που συνεχίζουν να δηλώνουν μαρξιστές και να έχουν πλήρη επίγνωση των συνθηκών που έχει βρεθεί στις μέρες μας ο μαρξισμός, αλλά και το κομμουνιστικό κίνημα που αυτός ανέδειξε. Έτσι, σε «εποχή έκπτωσης και συμβιβασμού, σε εποχή της “αποικοδόμησης” και της “καταφρόνιας”», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Α. Λεφέμπρ, ο Ευτύχης Μπιτσάκης έχει βαλθεί –ενώ σαν «αγρότης», όπως δηλώνει ως ιδιότητά του ο ίδιος, θα μπορούσε να ασχολείται με τα αμπέλια, κοροϊδεύοντας άλλους που απλά φενακίζουν το σύστημα– να συνεχίζει να ασχολείται με την άλυτη αντίφαση που τον χαρακτήριζε από νέο άνθρωπο: την αντίφαση ανάμεσα στον επιστήμονα, που με περισσή όρεξη και δυνατότητες έπρεπε να αφιερωθεί στα αντικείμενα της επιστήμης, και στα καλέσματα να παίρνει διαρκώς μέρος στο προοδευτικό κίνημα και στις ανάγκες που αυτό έθετε.
Για μας, τους αναγνώστες –τουλάχιστον– του έργου του, αυτή είναι μια «ευτυχής αντίφαση» γιατί έχουμε μπροστά μας έναν επιστήμονα, φιλόσοφο, μαρξιστή και κομμουνιστή που το έργο του ξεπερνά τους ελλαδικούς ορίζοντες και φυσικά είναι μια απόδειξη των δυνατοτήτων αλλά και της ανάγκης για κατανόηση της πραγματικότητας και της απάντησης κομβικών ζητημάτων.
Ακόμα περισσότερο, οι τελευταίες παρεμβάσεις του Ευτύχη Μπιτσάκη (Ε.Μ.), για παράδειγμα τα δύο τελευταία βιβλία του, Η Ύλη και το Πνεύμα και Ανθρώπινη φύση, συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πιο ουσιαστικές παρεμβάσεις, από μαρξιστικής πλευράς, στον ευρωπαϊκό χώρο. Ο Ευτύχης Μπιτσάκης, μαζί με τον Ιστβάν Μεσάρος, είναι από τους πιο γόνιμους και ουσιαστικούς μαρξιστές διανοητές και έχουμε την τύχη ο Μπιτσάκης να είναι ανάμεσά μας, να γράφει στη γλώσσα μας, να υπάρχουν πολυάριθμα έργα του, να βρίσκονται στο διαδίκτυο αρκετές ομιλίες του.
Το περιβάλλον στο οποίο παρεμβαίνει
Ο ίδιος, όπως δηλώνει στον πρόλογο του βιβλίου Η Ύλη και το Πνεύμα (Εκδόσεις Άγρα, 2011), διακρίνει το τέλμα που δημιουργούν από τη μια ο επιστημονισμός, η ξηρότητα του θετικισμού και ένα πλήθος αντιρεαλιστικών ρευμάτων και από την άλλη, οι νέες μορφές χυδαίου ή ψευδοεπιστημονικού μυστικισμού και τέλος, στην «μεταμοντέρνα» εποχή μας, ο νέος γνωσιοθεωρητικός σχετικισμός και οι νέες αναγγελίες του θανάτου της φιλοσοφίας και κάθε «μεγάλης αφήγησης». Ο Ε.Μ. επιδιώκει «να θεμελιώσει τη νομιμότητα ενός επιστημονικού ρεαλισμού ανοικτού στις φυσικές επιστήμες και στην κοινωνική πρακτική γενικότερα». Για να μπορέσει, όμως, να θεμελιωθεί ο υλισμός πρέπει να φωτίσουμε τις σχέσεις ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα, «αλλά γι’ αυτό έχουμε ανάγκη από τις επιστήμες της ζωής».
Τα δύο τελευταία βιβλία του Ε.Μ. αποτελούν μια ενιαία παρέμβαση στην οποία ο συγγραφέας εκφράζει τις απόψεις του, την επιχειρηματολογία του, αλλά και τα κρίσιμα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Ο Ε.Μ. εμφανίζεται τολμηρός, επίμονος στο να θέτει ερωτήματα, στο να δείχνει περιοχές που χρειάζονται κι άλλο ψάξιμο, ζητήματα στα οποία δεν υπάρχουν οριστικές και τελειωτικές απαντήσεις.
Υπάρχει μια διαφορά ύφους ανάμεσα στα δύο βιβλία. Στο μεν Ύλη και Πνεύμα αναζητείται η επιστημονική, κυρίως, τοποθέτηση και η απάντηση σε ερωτήματα με βάση τις επιστήμες, στο δε Ανθρώπινη φύση εκτίθεται μια αντίληψη για τον ιστορικό υλισμό και την πορεία των κοινωνιών και εμφανίζεται, πιο ολοκληρωμένη, μια αντίληψη του Ε.Μ. απέναντι σε αυτό που ο ίδιος χαρακτηρίζει ως «χυδαίο μαρξισμό».
Ο ίδιος έχει πλήρη επίγνωση της σημασίας της ήττας του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα και συνδέει άμεσα τις αιτίες της ήττας με την ανάγκη απάντησης σε βασικά ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο: Σχετικά με τη φύση του και την ουσία του, τον βιολογικό ή/και κοινωνικό χαρακτήρα τους, τις δυνατότητες να αλλάξουν ή να τροποποιηθούν. Θέτει συνεχώς και με διάφορες διατυπώσεις το ερώτημα αν είναι συμβατή η ανθρώπινη φύση με τον σοσιαλισμό/κομμουνισμό, αν «υπάρχει ανθρωπολογικό εμπόδιο το οποίο θα ακυρώνει και στο μέλλον κάθε απόπειρα για οικοδόμηση σοσιαλιστικής κοινωνίας;»
Είναι, μάλιστα, τόσο καίριο το ζήτημα που εντυπωσιάζεται ο Ε.Μ. που οι «ηγεσίες της Αριστεράς (αλλοδαπής και ημεδαπής) αποφεύγουν το ερώτημα και την ανάγκη για επιστημονικά θεμελιωμένη απάντηση». (Ανθρώπινη φύση, σελ 126).
Δεν μπορούμε να αποφύγουμε το ερώτημα: Οι εγωιστικές, επιθετικές, βάρβαρες και παρανοϊκές πρακτικές «είναι αποτέλεσμα βιολογικών στοιχείων εγγεγραμμένων στο ανθρώπινο γονιδίωμα;»… Ο «βιολογικός αναγωγισμός, θεωρεί την βαρβαρότητα ως μοίρα του ανθρώπινου είδους. Είναι λοιπόν δυνατόν να διακρίνουμε κάποια διέξοδο από τον βιολογικό πεσιμισμό και από την αντίθετη άποψη: τον πραγματισμό και την ηθικολογούσα μεταφυσική;» (Ανθρώπινη φύση, σελ 128).
Ο Ε.Μ. λοιπόν αναμετριέται με αυτά τα προβλήματα και επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στο έδαφος ενός μαρξισμού που στηρίζεται σε έναν επιστημονικό ρεαλισμό ανοικτό προς τα ερωτήματα, που δεν κρύβεται πίσω από τις βεβαιότητες, τα τσιτάτα, την αγοραία αισιοδοξία, τη ρηχή εργατολογία.
Αναμετριέται, σημαίνει καταπιάνεται σοβαρά, ουσιαστικά, με κόπο και με προσπάθεια, για να καταλήξει όχι σε προκατασκευασμένα συμπεράσματα, αλλά σε προτάσεις και συμπεράσματα που στηρίζονται στην πρόοδο της έρευνας και της τεκμηρίωσης.
Γι’ αυτό συγκρούεται με τον χυδαίο μαρξισμό και όλα τα απλοποιητικά σχήματα και άρα απορρίπτει τον οικονομισμό και τη θεωρία της «προόδου» που στηρίζεται σε αυτόν, θέτει με έμφαση όλη την προβληματική που είχαν αναπτύξει οι ιδρυτές του μαρξισμού προς το τέλος της ζωής τους για τους προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς και τις κοινότητες που υπήρχαν σε αυτούς, εξετάζει το τι ήταν οι μεταβατικές κοινωνίες που οργανώθηκαν στο όνομα του σοσιαλισμού, και ξαναθέτει το ζήτημα ενός νέου ανθρωπισμού («ενός βιώσιμου κομμουνιστικού ανθρωπισμού» – σελ. 56) που οφείλει να γεφυρώσει το τεράστιο κενό που δημιούργησαν ο οικονομισμός (κυρίαρχη μορφή του γνωστού μαρξισμού) και οι αποτυχημένες απόπειρες σοσιαλισμού. Αναγκαστικά λοιπόν τοποθετεί στην κεντρική θέση ζητήματα όπως η αλλοτρίωση, η αποξένωση, η φύση και η ουσία του ανθρώπου. Για να καταλήξει στην ανάγκη μιας ενδοκοσμικής ηθικής που θα στηρίζει μια «ρεαλιστική κομμουνιστική ουτοπία».
Με τον τρόπο αυτό ο Ε.Μ. δημιουργεί τους όρους μιας θεωρητικής ανάτασης, αναγκαίας και απαραίτητης συνθήκης για την ανάδειξη μιας νέας συνείδησης. Και τούτο με τρόπο τολμηρό και τίμιο, καθόλου δογματικό, ανοικτό σε ρεύματα σκέψης και σε κριτικές που μπορεί να έχουν εγερθεί και να έχουν σημασία, αλλά παράλληλα πατώντας στο έδαφος του μαρξισμού.
Για τον Ε.Μ. έχουν τεθεί –και το γνωρίζει καλά από την ιστορική εξέλιξη των προσπαθειών να δημιουργηθούν αταξικές κοινωνίες– δύο ερωτήματα: «της επιστημονικής αξίας του μαρξισμού και της δυνατότητας των ανθρώπινων κοινωνιών να ελέγξουν το ιστορικό γίγνεσθαι». Είναι ανάγκη να υπερβούμε τη στρέβλωση που έχουν επιφέρει «ο οικονομισμός και η αντίστοιχη γραμμική-αιτιοκρατική αντίληψη της Iστορίας». Επομένως «να ανακτήσουμε το επιστημονικό κεκτημένο του μαρξισμού και να προωθήσουμε τη θεωρία, ώστε να βρεθεί σε αντιστοιχία με τις αντινομίες και τις δυνατότητες της εποχής μας. Αλλά η «επιστροφή στις ρίζες» δεν αρκεί: Η σημερινή επαναστατική θεωρία θα εμπλουτιστεί και θα ανοιχτεί σε ευρύτερους ορίζοντες, αν αξιοποιήσει κριτικές εκτός από τους κλασικούς, και την αναρχική παράδοση, καθώς και τον πλούτο των κομμουνιστικών ουτοπιών, αρχαίων, αναγεννησιακών και νεότερων». (Ανθρώπινη φύση, σελ 167)
Ένα βιβλίο που θέτει ερωτήματα, βάζει δηλαδή σε κίνηση τη σκέψη
Όπως αναφέραμε παραπάνω, το έργο Ανθρώπινη φύση θέτει σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο, σε κάθε θέμα που εξετάζει, και μια σειρά από ερωτήματα- προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν, να απαντηθούν. Ίσως αυτή να είναι και η ιδιομορφία του βιβλίου αυτού.
Τη διάλυση των μορφών κοινοκτημοσύνης που υπήρχαν στις αταξικές κοινωνίες, γιατί την διαδέχτηκε ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής και η ανάπτυξη της αχαλίνωτης κτηνωδίας; Δεν μπορούσε να υπάρξει άλλη εξέλιξη, και γιατί; Μάλιστα, ο Ε.Μ. αναρωτιέται γιατί αυτό να θεωρείται τάχα «πρόοδος», όπως διατείνεται ένας ορισμένος μαρξισμός;
Εκ των υστέρων πολλά μπορούν να ειπωθούν για τη «διαλεκτική θετικότητα του Αρνητικού στην Iστορία» (Χέγκελ), αλλά η υπέρμετρη, άμετρη, υπερβολική (παράλογη;) βία, κτηνωδία, βαναυσότητα που είδαμε στην πορεία των αιώνων, αιτιολογείται πάντα με βάση το υλικό συμφέρον ή μόνο σε αυτό; Πώς να ερμηνευτούν τα βασανιστήρια και οι πυρές στους μεσαιωνικούς χρόνους, τα κρεματόρια των ναζιστών, η Χιροσίμα, όλη η γενοκτονική εξέλιξη των πολέμων, οι σύγχρονες σταυροφορίες στο όνομα των «ανθρώπινων δικαιωμάτων» κ.λπ.; Όλα αυτά μπορούν να ερμηνευτούν χωρίς την ενεργητική παρέμβαση της ιδεολογικής αποπλάνησης και τα σχήματα που δημιουργούνται μέσα στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά των ανθρώπων;
Ο «υποβιβασμός του ανθρώπου», σήμερα, σε εξάρτημα ενός συμπλέγματος και σε μια ζωή «μολυσμένη από τη μολυσμένη ανάσα του πολιτισμού μας», οι νέες πραγματικότητες και οι τεράστιοι μηχανισμοί χειραγώγησης και ελέγχου, πόσο μεταβάλλουν την ανθρώπινη φύση, εκκολάπτοντας ή ενισχύοντας τις αρνητικές δυνατότητές της;
Εν τέλει, πόση σχέση έχουν όλα αυτά με την αποτυχία των πρώτων προσπαθειών να δημιουργηθούν νέες κοινωνίες;
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης, επιστήμονας, φιλόσοφος, κομμουνιστής δεν φοβάται μην τον αποκαλέσουν «ουτοπικό». Ίσα-ίσα, το θεωρεί περίπου έναν τίτλο τιμής στις στείρες εποχές που ζούμε. Το αποδεικνύει και με την επιλογή του τίτλου του θεωρητικού περιοδικού που διευθύνει, αλλά και στις σελίδες του Ανθρώπινη φύση. Μόνο που ο ίδιος την ουτοπία τη στηρίζει σε έναν επιστημονικό ρεαλισμό ανοικτό στις φυσικές επιστήμες και στην κοινωνική πρακτική γενικότερα, γιατί νοιάζεται και αγωνιά να στηριχθεί όσο καλύτερα γίνεται η ρεαλιστική κομμουνιστική ουτοπία.
Μέρος Δεύτερο
Κριτική του οικονομικού και τεχνολογικού ντετερμινισμού – στο επίκεντρο ξανά η κοινωνικότητα (η κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα)
Το εγχείρημα της θεμελίωσης «ενός βιώσιμου κομμουνιστικού ανθρωπισμού», στις αρχές του 21ου αιώνα, απαιτεί πολλές προϋποθέσεις, θεωρητικές, επιστημονικές, ιστορικές. Ο Ευτύχης Μπιτσάκης (Ε.Μ.) το καταλαβαίνει καλά και βαθιά. «Σε εποχή αντεπανάστασης και ηθικού μηδενισμού», «να θρηνήσουμε τη χαμένη Ιερουσαλήμ ή να βάλουμε σε κίνηση το μυαλό μας;» (Ανθρώπινη Φύση, σ. 176). Απαιτείται. με άλλα λόγια, να αδράξουμε την ουσία και τις κύριες τάσεις της εποχής που ζούμε, αλλά όχι γενικά, καταγγελτικά, αφοριστικά αλλά σε βάθος. Απαιτείται -και δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό ο Ε.Μ.- να διακρίνουμε το «τραγικό και διδακτικό ίχνος στον ιστορικό χρόνο» που «αφήνει πάντα» ακόμα και «μια επανάσταση που αποτυγχάνει». (Α.Φ. σελ. 177).
Αυτός είναι ο λόγος που ολόκληρο το βιβλίο διαποτίζεται από μια βαθιά κριτική της ιδέας της προόδου, ως φυσιολογικού απότοκου της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Κριτικάρει έντονα αυτήν την παραμόρφωση, ότι πρόοδος=ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων και τίποτα άλλο. Ή, ορθότερα, πως όλα τα «άλλα» θα προκύψουν από αυτήν την ανάπτυξη. Εδώ εδράζεται η σφοδρή κριτική του συγγραφέα στον οικονομικό και τεχνολογικό ντετερμινισμό που κυριαρχεί στις μέρες μας και εκφράζεται -με πιο αφηρημένο τρόπο- από τις διάφορες εκδοχές του θετικιστικού εμπειρισμού. Ιδιαίτερα προσπαθεί να δείξει πώς αυτή η αντίληψη αναπαράχθηκε μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα και πόσο καταστροφική ήταν.
Κριτική ενός δογματικού αποστεωμένου οικονομίστικου μαρξισμού
200 χρόνια καπιταλισμού και θα έπρεπε να έχει γίνει ένας απολογισμός, να έχουν βγει συμπεράσματα για τα ιδεολογήματα της «ανάπτυξης» και της «προόδου», όπως προβάλλονται από τους εκφραστές και τους απολογητές του καπιταλισμού.
«Οι κλασικοί του μαρξισμού είδαν και τις δύο όψεις της “ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων”. Αλλά ο χυδαίος “μαρξισμός” βλέπει μόνο την “ανάπτυξη”, όπως και σήμερα μερικοί “μαρξιστές” εκστασιάζονται μπροστά στην καπιταλιστική τεχνολογική πρόοδο και φαντάζονται ένα σοσιαλισμό που θα αντιγράψει την καπιταλιστική χρήση της τεχνολογίας, αλλάζοντας, απλώς, τις σχέσεις ιδιοκτησίας». (Α.Φ. σελ. 32)
Έχοντας διανύσει μια πορεία το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, από την τυπική αρχικά και την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, για να φθάσει τις τελευταίες δεκαετίες -–μέσα από διαρκείς αναδιαρθρώσεις- στην ανώτερη φάση υπαγωγής της τεχνικής και της επιστήμης στο κεφάλαιο, τίναξε στον αέρα όλες τις προσδοκίες για την έλευση μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας, δικαιοσύνης και ισότητας. Από το όχημα της «επιστημονικο-τεχνικής επανάστασης», μέσα από το «άλμα στο άυλο», πιο πρόσφατα την «αποικιοποίηση της συνείδησης» και την «αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος», οδηγείται στην κυριάρχηση πλευρών της ζωής, σε έναν παράλογο αγώνα δρόμου για τη διαιώνιση των καπιταλιστικών σχέσεων. Μέσα από αυτήν την πορεία -που δεν ήταν ουδέτερη αλλά σφραγίζονταν από τις ταξικές σχέσεις και τους αγώνες που ούτε στιγμή δεν σταμάτησαν- ο απολογισμός του 20ού αιώνα ή και των 200 τελευταίων χρόνων του καπιταλισμού πρέπει να γίνουν μακριά από την οικονομιστική οπτική.
«Η επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη ταυτίστηκε κατά κανόνα, και κυρίως από την αστική σκέψη, με την κοινωνική πρόοδο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται. Και αυτό επειδή η πρωτοφανής επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση η οποία πραγματοποιήθηκε τον εικοστό αιώνα, αποκάλυψε τον αντιφατικό χαρακτήρα του φαινομένου – κάτι που είχαν ήδη επισημάνει οι κλασικοί του μαρξισμού, καθώς και οι αστοί στοχαστές από την Αναγέννηση και μετά».
«Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος στην υπηρεσία του κεφαλαίου μετατρέπονται σε δυνάμεις που οδηγούν σε έναν μεταμοντέρνο Μεσαίωνα, εργασιακό, πολιτισμικό και υπαρξιακό. Σήμερα ζούμε και στη χώρα μας την απαρχή μιας νέας σκοτεινής εποχής. Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης, εξάλλου, αποτελούν ακραία μορφή της αντίθεσης ανάμεσα στην επιστημονική πρόοδο και την κοινωνική πραγματικότητα».
Ο Ε.Μ. δεν παραμένει σε αυτήν τη διαπίστωση αλλά θέλει να εξάγει πιο βαθιά συμπεράσματα γύρω από την υπαγωγή της επιστήμης και της τεχνικής από το κεφάλαιο και για τα εγχειρήματα μετάβασης:
«Και αν η λύση των σημερινών προβλημάτων μπορεί να βρεθεί στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας, αυτό σημαίνει ότι οι αρνητικές συνέπειες της τεχνολογικής προόδου εξαφανίζονται αυτόματα; Ή μήπως ορισμένες συνέπειές της συνδέονται με την ίδια τη φύση της; Αν απορρίψουμε ως ιστορικά ξεπερασμένη την αστική αντίληψη για την πρόοδο, μήπως είναι ανάγκη να εξετάσουμε κριτικά και ορισμένες σύγχρονες αντιλήψεις που θεωρούνται μαρξιστικές, για να δούμε έως ποιο βαθμό αναπαράγουν, ίσως, τον αστικό επιστημονισμό;» (Α.Φ. σελ. 46)
«Όμως, εκατόν πενήντα χρόνια μετά το Κεφάλαιο, και σαν να μη γράφτηκε ποτέ αυτό το έργο, κυρίαρχη αντίληψη της προόδου στο αριστερό κίνημα ήταν η αστική-επιστημονικίστικη και ουμανιστική, δηλαδή η αφηρημένη αντίληψη που ταυτίζει την πρόοδο με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Το φαινόμενο φυσικά μπορεί να εξηγηθεί, αλλά όχι να δικαιολογηθεί…».
«Βαθμιαία επικράτησε ο φετιχισμός της παραγωγής και της παραγωγικότητας, η θεοποίηση των “μεγάλων έργων του κομμουνισμού”, η ιδεολογία της “απεριόριστης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων” και αντίστοιχα η ηθικολογική-πατερναλιστική αντίληψη για την εργασία. Η πρακτική αυτή απέδωσε στα πρώτα χρόνια του γενικού επαναστατικού ενθουσιασμού. Βαθμιαία, ωστόσο οδήγησε στην ανάπτυξη της γραφειοκρατίας, στην αποξένωση και τη στασιμότητα των τελευταίων ετών». (Α.Φ., σελ. 83-84)
«Ο σοσιαλισμός είναι σήμερα περισσότερο αναγκαίος από ποτέ. Ποιος σοσιαλισμός; Όχι ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε, δέσμιος, μεταξύ άλλων, της ιδεολογίας της “προόδου”. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός δεν είναι βιώσιμη μορφή κοινωνικής συμβίωσης. Η Ιστορία απέδειξε ότι και ο σοσιαλισμός που αντέγραψε τα πρότυπα του βιομηχανικού καπιταλισμού δεν ήταν βιώσιμος». (Α.Φ., σελ. 86)
Επομένως, ο Ε.Μ. καταλήγει σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται το ζήτημα της προόδου:
«Η μαρξιστική αντίληψη για την πρόοδο συνιστά την άρνηση της αστικής τεχνοκρατικής, που αποσυνδέει τις δυνάμεις της παραγωγής από τις παραγωγικές σχέσεις και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων». (Α.Φ. σελ. 114)
Αυτή η φράση οδηγεί στην ανάγκη εμπλουτισμού της μαρξιστικής σκέψης και θεωρίας με επίκεντρο τις παραγωγικές σχέσεις και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό το κενό, τέθηκε από μαζικά κινήματα τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και τις αρχές του 21ου, και τέθηκε με πλήθος μελετών, εργασιών, παρεμβάσεων που προσπάθησαν να φωτίσουν, να εμπλουτίσουν τη χειραφετητική πορεία της ανθρωπότητας. Μέσα από το οργανωμένο, υπαρκτό κομμουνιστικό κίνημα είναι ελάχιστα τα βήματα που έγιναν για έναν θεωρητικό εμπλουτισμό και αναζωογόνηση του μαρξισμού, για να μην μιλήσουμε για την εχθρότητα που επιδείχθηκε απέναντι σε κινήματα και θεωρητικές εργασίες που έθεταν επί τάπητος τέτοια ζητήματα. Εξάλλου, τη δεκαετία του ’80 χρειάστηκε η παρέμβαση ενός μαζικού κινήματος (οικολογικό) για να καταδειχτεί π.χ. το πρόβλημα της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας, και στις αρχές του 21ου έπρεπε να εμφανιστεί το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα για να τεθεί σε αμφισβήτηση η κυρίαρχη μέχρι τότε άποψη της «αντικειμενικής πορείας προς τη διεθνικοποίηση της παραγωγής» που οδήγησε στη Νέα Τάξη και στη δυαδική κοινωνία – γενικευμένη γκετοποίηση εντός των κοινωνιών… Και τούτα, σε αντίθεση ή και συναντώντας το χλευασμό από το λεγόμενο επίσημο κομμουνιστικό κίνημα.
«Η κοινωνικότητα είναι στοιχείο της διαμορφωμένης ανθρώπινης φύσης και ταυτόχρονα δημιουργός της»
Ο Ε.Μ. ξετυλίγοντας τη σύνθετη και βαθιά του σκέψη, συναντιέται με τους προβληματισμούς που αφορούν τον άνθρωπο, την κοινωνικότητα, την κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα. Για να στοιχειοθετήσει μία άποψη, μια πραγματικότητα εννοιών, γύρω από αυτά τα κρίσιμα και κομβικά ζητήματα, νιώθει την ανάγκη να στηριχθεί τόσο στα επιστημονικά δεδομένα (φυσικές επιστήμες και επιστήμες του ανθρώπου) όσο και να αναστοχαστεί την κοινωνική εξέλιξη και να διακρίνει τα βασικά στοιχεία της.
Η κυριαρχία μέσα στο μαρξιστικό χώρο, ευρωπαϊκό και σοβιετικό, της θεωρίας παραγωγικών δυνάμεων (δηλαδή της προτεραιότητάς τους, της ουδετερότητάς τους κ.λπ.) και του ευρωκεντρισμού, έφερε αναπότρεπτα στην επιφάνεια και την κριτική αυτής της μονοσήμαντης και γραμμικής εξελικτικιστικής αντίληψης για την ιστορία. Η κριτική αυτή – έπρεπε να ξεφύγει από τα στερεότυπα της κυρίαρχης οικονομίστικης ερμηνείας και του ευρωποκεντρισμού. Στην εξέλιξη αυτής της κριτικής έγινε συχνά χρήση του ξαναδιαβάσματος του έργου του Μαρξ και ιδιαίτερα των Grundrisse. Στο έργο αυτό που έγινε γνωστό μετά τη δεκαετία του ‘50 του περασμένου αιώνα (πρωτοδημοσιεύτηκε το 1939-‘41) υπάρχει μια εκτενής αναφορά σε προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Ακόμα, τόσο ο Μαρξ όσο και Ένγκελς μελέτησαν μέχρι το τέλος της ζωής τους, μια σειρά θεμάτων τόσο για τον «αρχαϊκό κοινωνικό σχηματισμό», όσο και για τις μορφές κοινοκτημοσύνης, τις αγροτικές κοινότητες. Τοποθετήθηκαν ακόμα και σε ενδεχόμενο πέρασμα αυτών των μορφών (π.χ ρώσικη κοινότητα) σε ένα νέο μεταβατικό σύστημα. (βλέπε αλληλογραφία Μαρξ και Β. Ζασουλιτσ και Μαρξ – Ενγκελς για το σχετικό θέμα). Στον σύγχρονο κόσμο έχουν έρθει στην επιφάνεια πολλά ζητήματα που επιβεβαιώνουν την σημασία και την επικαιρότητα τέτοιων προβληματισμών. Η παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού αντιμετωπίζει στη σύγχρονη ύπαιθρο του κόσμου, μια τεράστια αντίσταση αγροτικών και κοινοτικών χώρων που έφεραν στην επιφάνεια πολλά από τα ζητήματα που θίγονταν τότε από τους θεμελιωτές του μαρξισμού. Ο ινδιανισμός στην Λατινική Αμερική (ή τα ιθαγενικά κινήματα όπως είναι γνωστά στην χώρα μας), οι συνεχείς αγροτικές εξεγέρσεις στην Ινδία (για να μιλήσουμε για τις πιο γνωστές περιπτώσεις, πιστοποιούν πως οι μορφές κοινωνικότητας που υπήρξαν και έδειξαν τεράστια αντοχή μέσα στους αιώνες, πρέπει να μας διδάξουν για πολλά πράγματα. Γεωγράφοι και ανθρωπολόγοι επιστήμονες μπόρεσαν να διακρίνουν πολλά και σημαντικά ζητήματα του σύγχρονου κόσμου και ίσως πολύ περισσότερα από μαρξιστές οικονομολόγους που μόνο αριθμούς και οικονομικές πλευρές εξέταζαν μέσα από τα ματογυάλια του ευρωκεντρισμού-δυτικοκεντρισμού.
Ο Ε.Μ για να απαντήσει στο ζήτημα της φύσης και της ουσίας του ανθρώπου, βασικό περιεχόμενο του βιβλίου, δίνει ένα περίγραμμα όλης της εξέλιξης του καπιταλισμού στα 200 τελευταία χρόνια, κριτικάρει την ιδέα της «προόδου», δείχνει πως κατέχει βαθιά την άποψη του Μαρξ για την ιστορική πορεία, κι όχι μια απλοϊκή σχηματική άποψη, και αναπότρεπτα αφού το στοιχείο της κοινωνικότητας είναι κεντρικό στην προβληματική του, έρχεται σε επαφή με τον προβληματισμό για το ζήτημα της κοινότητας. Κι όχι μόνο. Τολμά να προτείνει έναν δρόμο διεξόδου, έναν δρόμο ξετυλίγματος μιας νέας επαναστατικής ορμής. Δεν κάνει, απλά, μια βουτιά στο παρελθόν και στην προϊστορία του ανθρώπου για να ξεφύγει από τα σύγχρονα ζητήματα.
Αν ισχύει αυτό που διατείνεται ο Χοσμπάουμ -μιλώντας για τα ίδια θέματα και προλογίζοντας το τμήμα των Grundrisse που αναφέρονται στους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς- ότι «η προ-ταξική κοινωνία σχηματίζει από μονάχη της μιαν ευρεία και πολύπλοκη ιστορική εποχή, με τη δική της ιστορία και τους νόμους ανάπτυξης, και τις δικές της ποικιλίες κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης που ο Μαρξ ονομάζει “αρχαϊκό σχηματισμό”, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η περίοδος αυτή που φθάνει ώς το 3500 π.Χ. ή το 1500 π.Χ. ανάλογα με την εμφάνιση των πρώτων ταξικών κοινωνιών, παίζει ιδιαίτερα μεγάλο ρόλο για την ερμηνεία των όρων υπό τους οποίους προέκυψαν οι ταξικές κοινωνίες αλλά και στις επιδράσεις σε όλη την ανθρωπολογική γραμμή. Το πέρασμα από τη συλλογική κτήση στην ιδιοκτησία δεν έγινε σε μια νύκτα ή μέσα σε έναν χρόνο…».
«Ο Μαρξ και ο Ένγκελς μελέτησαν τους προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς και δεν τους είδαν περιφρονητικά, ως “καθυστερημένες” κοινωνίες, όπως τους βλέπει ο αστός τεχνοκράτης ή ο “μαρξιστής” που έχει πιστέψει τους μύθους της τεχνοκρατικής ιδεολογίας». (Α.Φ. σελ. 60)
«Ωστόσο, χωρίς να εξιδανικεύουμε τη φυλετική κοινωνία, είναι φανερό ότι ορισμένα στοιχεία της ανθρώπινης ουσίας -αλληλεγγύη, αξιοπρέπεια, ελευθερία, στοργή κ.λπ.- εκμηδενίστηκαν ή ατόνησαν με την ανάπτυξη και τη γενίκευση της ατομικής ιδιοκτησίας, το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις και τη δουλεία». (Α.Φ. σελ. 32)
«Η συλλογική κτήση μετατράπηκε, μέσω μιας διαδικασίας αποσάθρωσης της φυλετικής κοινωνίας, σε ιδιοκτησία, με όλες τις συνέπειες που είχε αυτός ο μετασχηματισμός». (Α.Φ. σελ 33)
«O πρωτόγονος ατομισμός και η πρωτόγονη υπερηφάνεια μετατράπηκαν σε ματαιοδοξία, κενότητα, βαρβαρότητα και ψυχρό ατομισμό. Και οι νέες αυτές ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης βρίσκονταν στη βάση της βαρβαρότητας που συνόδευσε τη διάλυση της κοινωνίας των γενών». (Α.Φ. σελ. 113)
Ο Ε.Μ. μιλά από την πλευρά του μέλλοντος. Και καταλαβαίνει την αντίρρηση ή και την ειρωνεία που μπορεί να δημιουργήσει η τέτοια ανάλυση. Οπότε, θέτει ίδιος το ερώτημα:
«Επιστροφή, λοιπόν, στις πρωτόγονες κοινότητες; Τι λέει επ’ αυτού ο Μαρξ; “Η αγροτική κοινότητα αποτελεί παντού τον νεότερο τύπο του αρχαϊκού κοινωνικού σχηματισμού και γι’ αυτό τον λόγο εμφανίζεται στην ιστορική ανάπτυξη της αρχαίας και της δυτικής Ευρώπης η περίοδος της αγροτικής κοινότητας, ως μεταβατική περίοδος από την κοινοτική στην ατομική ιδιοκτησία”. Πώς κρίνει ο Μαρξ την αγροτική κοινότητα; “Η νέα κοινότητα που εισάχθηκε από τους αρχαίους Γερμανούς σε όλες τις κατακτημένες χώρες καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, έγινε το μοναδικό καταφύγιο της ελευθερίας και του λαϊκού βίου”».
«Σήμερα που η κρίση του καπιταλισμού είναι παγκόσμια και απειλεί την επιβίωση της ανθρωπότητας, μήπως θα έπρεπε να επιστρέψουμε στις αρχαϊκές κοινότητες, επωφελούμενοι από τη σύγχρονη τεχνολογία; Ιδού η γνώμη του Μαρξ: “Η κεφαλαιοκρατική κρίση θα λήξει μόνο με την κατάργηση της κεφαλαιοκρατίας, με την επιστροφή των σύγχρονων κοινωνιών στον “αρχαϊκό” τύπο της κοινοτικής ιδιοκτησίας. (…) Το νέο σύστημα, στο οποίο τείνει η σύγχρονη κοινωνία, “θα είναι η αναβίωση του αρχαϊκού τύπου κοινωνίας σε μια ανώτερη μορφή”. Δηλαδή, κρατάμε το στοιχείο της κοινοκτημοσύνης, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, στο πλαίσιο μιας κοινοκτημοσύνης. Ο κομμουνισμός θα είναι η άρνηση της άρνησης: Μια νέα, ανώτερη μορφή κοινοτικού βίου”».
«Σε μια ανώτερη μορφή: Δηλαδή, με την αξιοποίηση των κατακτήσεων των επιστημών και της τεχνολογίας από σύγχρονες κοινότητες, όπου η πολλαπλότητα των απασχολήσεων θα μειώνει τον αυστηρό καταμερισμό εργασίας, η παραγωγή κατά το δυνατόν σε τοπική κλίμακα υλικών αγαθών θα αξιοποιεί τις τοπικές ιδιομορφίες, οι μεταφορές προϊόντων θα μειωθούν και μαζί με αυτό η ενεργειακή σπατάλη. Επιπλέον και προπαντός: Θα αρθεί ο ταξικός ανταγωνισμός στο πλαίσιο της συλλογικής προσπάθειας. Η πολλαπλότητα παραγωγής προϊόντων σε τοπική κλίμακα δεν θα σημάνει την άρνηση κεντρικού σχεδιασμού. Η σημερινή τεχνολογία (πληροφορική κ.λπ.) δίνει τη δυνατότητα δημοκρατικού συντονισμού του τοπικού με το κοινωνικό, στο πλαίσιο της κομμουνιστικής κοινωνίας». (Α.Φ. σελ. 225-226)
Ουτοπιστής ο Ε.Μ.; Δεν θα τον πείραζε αυτός ο χαρακτηρισμός. Με αυτές τις σκέψεις ο ίδιος τοποθετείται πιο κοντά σε μια σωτηρία της ανθρωπότητας, όπως και πιο κοντά στην γέννηση μιας κοινωνικοποιημένης ανθρωπότητας, του κομμουνισμού.
Ο ίδιος ξέρει να υπερασπίζεται τον εαυτό του: «Ο Μαρξ οραματιζόμενος μια “επιστροφή στην αρχέγονη κοινότητα, σε ανώτερο επίπεδο” στη γλώσσα της διαλεκτικής μπορεί να αποδοθεί: “Οι ταξικές κοινωνίες ήταν η άρνηση της αρχέγονης κοινοκτημοσύνης. Ο κομμουνισμός θα είναι η άρνηση της άρνησης”». (Α.Φ. σελ 240)
Κριτική του οικονομικού και τεχνολογικού ντετερμινισμού – στο επίκεντρο ξανά η κοινωνικότητα (η κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα)
Το εγχείρημα της θεμελίωσης «ενός βιώσιμου κομμουνιστικού ανθρωπισμού», στις αρχές του 21ου αιώνα, απαιτεί πολλές προϋποθέσεις, θεωρητικές, επιστημονικές, ιστορικές. Ο Ευτύχης Μπιτσάκης (Ε.Μ.) το καταλαβαίνει καλά και βαθιά. «Σε εποχή αντεπανάστασης και ηθικού μηδενισμού», «να θρηνήσουμε τη χαμένη Ιερουσαλήμ ή να βάλουμε σε κίνηση το μυαλό μας;» (Ανθρώπινη Φύση, σ. 176). Απαιτείται. με άλλα λόγια, να αδράξουμε την ουσία και τις κύριες τάσεις της εποχής που ζούμε, αλλά όχι γενικά, καταγγελτικά, αφοριστικά αλλά σε βάθος. Απαιτείται -και δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό ο Ε.Μ.- να διακρίνουμε το «τραγικό και διδακτικό ίχνος στον ιστορικό χρόνο» που «αφήνει πάντα» ακόμα και «μια επανάσταση που αποτυγχάνει». (Α.Φ. σελ. 177).
Αυτός είναι ο λόγος που ολόκληρο το βιβλίο διαποτίζεται από μια βαθιά κριτική της ιδέας της προόδου, ως φυσιολογικού απότοκου της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Κριτικάρει έντονα αυτήν την παραμόρφωση, ότι πρόοδος=ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων και τίποτα άλλο. Ή, ορθότερα, πως όλα τα «άλλα» θα προκύψουν από αυτήν την ανάπτυξη. Εδώ εδράζεται η σφοδρή κριτική του συγγραφέα στον οικονομικό και τεχνολογικό ντετερμινισμό που κυριαρχεί στις μέρες μας και εκφράζεται -με πιο αφηρημένο τρόπο- από τις διάφορες εκδοχές του θετικιστικού εμπειρισμού. Ιδιαίτερα προσπαθεί να δείξει πώς αυτή η αντίληψη αναπαράχθηκε μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα και πόσο καταστροφική ήταν.
Κριτική ενός δογματικού αποστεωμένου οικονομίστικου μαρξισμού
200 χρόνια καπιταλισμού και θα έπρεπε να έχει γίνει ένας απολογισμός, να έχουν βγει συμπεράσματα για τα ιδεολογήματα της «ανάπτυξης» και της «προόδου», όπως προβάλλονται από τους εκφραστές και τους απολογητές του καπιταλισμού.
«Οι κλασικοί του μαρξισμού είδαν και τις δύο όψεις της “ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων”. Αλλά ο χυδαίος “μαρξισμός” βλέπει μόνο την “ανάπτυξη”, όπως και σήμερα μερικοί “μαρξιστές” εκστασιάζονται μπροστά στην καπιταλιστική τεχνολογική πρόοδο και φαντάζονται ένα σοσιαλισμό που θα αντιγράψει την καπιταλιστική χρήση της τεχνολογίας, αλλάζοντας, απλώς, τις σχέσεις ιδιοκτησίας». (Α.Φ. σελ. 32)
Έχοντας διανύσει μια πορεία το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, από την τυπική αρχικά και την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, για να φθάσει τις τελευταίες δεκαετίες -–μέσα από διαρκείς αναδιαρθρώσεις- στην ανώτερη φάση υπαγωγής της τεχνικής και της επιστήμης στο κεφάλαιο, τίναξε στον αέρα όλες τις προσδοκίες για την έλευση μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας, δικαιοσύνης και ισότητας. Από το όχημα της «επιστημονικο-τεχνικής επανάστασης», μέσα από το «άλμα στο άυλο», πιο πρόσφατα την «αποικιοποίηση της συνείδησης» και την «αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος», οδηγείται στην κυριάρχηση πλευρών της ζωής, σε έναν παράλογο αγώνα δρόμου για τη διαιώνιση των καπιταλιστικών σχέσεων. Μέσα από αυτήν την πορεία -που δεν ήταν ουδέτερη αλλά σφραγίζονταν από τις ταξικές σχέσεις και τους αγώνες που ούτε στιγμή δεν σταμάτησαν- ο απολογισμός του 20ού αιώνα ή και των 200 τελευταίων χρόνων του καπιταλισμού πρέπει να γίνουν μακριά από την οικονομιστική οπτική.
«Η επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη ταυτίστηκε κατά κανόνα, και κυρίως από την αστική σκέψη, με την κοινωνική πρόοδο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται. Και αυτό επειδή η πρωτοφανής επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση η οποία πραγματοποιήθηκε τον εικοστό αιώνα, αποκάλυψε τον αντιφατικό χαρακτήρα του φαινομένου – κάτι που είχαν ήδη επισημάνει οι κλασικοί του μαρξισμού, καθώς και οι αστοί στοχαστές από την Αναγέννηση και μετά».
«Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος στην υπηρεσία του κεφαλαίου μετατρέπονται σε δυνάμεις που οδηγούν σε έναν μεταμοντέρνο Μεσαίωνα, εργασιακό, πολιτισμικό και υπαρξιακό. Σήμερα ζούμε και στη χώρα μας την απαρχή μιας νέας σκοτεινής εποχής. Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης, εξάλλου, αποτελούν ακραία μορφή της αντίθεσης ανάμεσα στην επιστημονική πρόοδο και την κοινωνική πραγματικότητα».
Ο Ε.Μ. δεν παραμένει σε αυτήν τη διαπίστωση αλλά θέλει να εξάγει πιο βαθιά συμπεράσματα γύρω από την υπαγωγή της επιστήμης και της τεχνικής από το κεφάλαιο και για τα εγχειρήματα μετάβασης:
«Και αν η λύση των σημερινών προβλημάτων μπορεί να βρεθεί στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας, αυτό σημαίνει ότι οι αρνητικές συνέπειες της τεχνολογικής προόδου εξαφανίζονται αυτόματα; Ή μήπως ορισμένες συνέπειές της συνδέονται με την ίδια τη φύση της; Αν απορρίψουμε ως ιστορικά ξεπερασμένη την αστική αντίληψη για την πρόοδο, μήπως είναι ανάγκη να εξετάσουμε κριτικά και ορισμένες σύγχρονες αντιλήψεις που θεωρούνται μαρξιστικές, για να δούμε έως ποιο βαθμό αναπαράγουν, ίσως, τον αστικό επιστημονισμό;» (Α.Φ. σελ. 46)
«Όμως, εκατόν πενήντα χρόνια μετά το Κεφάλαιο, και σαν να μη γράφτηκε ποτέ αυτό το έργο, κυρίαρχη αντίληψη της προόδου στο αριστερό κίνημα ήταν η αστική-επιστημονικίστικη και ουμανιστική, δηλαδή η αφηρημένη αντίληψη που ταυτίζει την πρόοδο με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Το φαινόμενο φυσικά μπορεί να εξηγηθεί, αλλά όχι να δικαιολογηθεί…».
«Βαθμιαία επικράτησε ο φετιχισμός της παραγωγής και της παραγωγικότητας, η θεοποίηση των “μεγάλων έργων του κομμουνισμού”, η ιδεολογία της “απεριόριστης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων” και αντίστοιχα η ηθικολογική-πατερναλιστική αντίληψη για την εργασία. Η πρακτική αυτή απέδωσε στα πρώτα χρόνια του γενικού επαναστατικού ενθουσιασμού. Βαθμιαία, ωστόσο οδήγησε στην ανάπτυξη της γραφειοκρατίας, στην αποξένωση και τη στασιμότητα των τελευταίων ετών». (Α.Φ., σελ. 83-84)
«Ο σοσιαλισμός είναι σήμερα περισσότερο αναγκαίος από ποτέ. Ποιος σοσιαλισμός; Όχι ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε, δέσμιος, μεταξύ άλλων, της ιδεολογίας της “προόδου”. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός δεν είναι βιώσιμη μορφή κοινωνικής συμβίωσης. Η Ιστορία απέδειξε ότι και ο σοσιαλισμός που αντέγραψε τα πρότυπα του βιομηχανικού καπιταλισμού δεν ήταν βιώσιμος». (Α.Φ., σελ. 86)
Επομένως, ο Ε.Μ. καταλήγει σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται το ζήτημα της προόδου:
«Η μαρξιστική αντίληψη για την πρόοδο συνιστά την άρνηση της αστικής τεχνοκρατικής, που αποσυνδέει τις δυνάμεις της παραγωγής από τις παραγωγικές σχέσεις και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων». (Α.Φ. σελ. 114)
Αυτή η φράση οδηγεί στην ανάγκη εμπλουτισμού της μαρξιστικής σκέψης και θεωρίας με επίκεντρο τις παραγωγικές σχέσεις και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό το κενό, τέθηκε από μαζικά κινήματα τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και τις αρχές του 21ου, και τέθηκε με πλήθος μελετών, εργασιών, παρεμβάσεων που προσπάθησαν να φωτίσουν, να εμπλουτίσουν τη χειραφετητική πορεία της ανθρωπότητας. Μέσα από το οργανωμένο, υπαρκτό κομμουνιστικό κίνημα είναι ελάχιστα τα βήματα που έγιναν για έναν θεωρητικό εμπλουτισμό και αναζωογόνηση του μαρξισμού, για να μην μιλήσουμε για την εχθρότητα που επιδείχθηκε απέναντι σε κινήματα και θεωρητικές εργασίες που έθεταν επί τάπητος τέτοια ζητήματα. Εξάλλου, τη δεκαετία του ’80 χρειάστηκε η παρέμβαση ενός μαζικού κινήματος (οικολογικό) για να καταδειχτεί π.χ. το πρόβλημα της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας, και στις αρχές του 21ου έπρεπε να εμφανιστεί το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα για να τεθεί σε αμφισβήτηση η κυρίαρχη μέχρι τότε άποψη της «αντικειμενικής πορείας προς τη διεθνικοποίηση της παραγωγής» που οδήγησε στη Νέα Τάξη και στη δυαδική κοινωνία – γενικευμένη γκετοποίηση εντός των κοινωνιών… Και τούτα, σε αντίθεση ή και συναντώντας το χλευασμό από το λεγόμενο επίσημο κομμουνιστικό κίνημα.
«Η κοινωνικότητα είναι στοιχείο της διαμορφωμένης ανθρώπινης φύσης και ταυτόχρονα δημιουργός της»
Ο Ε.Μ. ξετυλίγοντας τη σύνθετη και βαθιά του σκέψη, συναντιέται με τους προβληματισμούς που αφορούν τον άνθρωπο, την κοινωνικότητα, την κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα. Για να στοιχειοθετήσει μία άποψη, μια πραγματικότητα εννοιών, γύρω από αυτά τα κρίσιμα και κομβικά ζητήματα, νιώθει την ανάγκη να στηριχθεί τόσο στα επιστημονικά δεδομένα (φυσικές επιστήμες και επιστήμες του ανθρώπου) όσο και να αναστοχαστεί την κοινωνική εξέλιξη και να διακρίνει τα βασικά στοιχεία της.
Η κυριαρχία μέσα στο μαρξιστικό χώρο, ευρωπαϊκό και σοβιετικό, της θεωρίας παραγωγικών δυνάμεων (δηλαδή της προτεραιότητάς τους, της ουδετερότητάς τους κ.λπ.) και του ευρωκεντρισμού, έφερε αναπότρεπτα στην επιφάνεια και την κριτική αυτής της μονοσήμαντης και γραμμικής εξελικτικιστικής αντίληψης για την ιστορία. Η κριτική αυτή – έπρεπε να ξεφύγει από τα στερεότυπα της κυρίαρχης οικονομίστικης ερμηνείας και του ευρωποκεντρισμού. Στην εξέλιξη αυτής της κριτικής έγινε συχνά χρήση του ξαναδιαβάσματος του έργου του Μαρξ και ιδιαίτερα των Grundrisse. Στο έργο αυτό που έγινε γνωστό μετά τη δεκαετία του ‘50 του περασμένου αιώνα (πρωτοδημοσιεύτηκε το 1939-‘41) υπάρχει μια εκτενής αναφορά σε προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Ακόμα, τόσο ο Μαρξ όσο και Ένγκελς μελέτησαν μέχρι το τέλος της ζωής τους, μια σειρά θεμάτων τόσο για τον «αρχαϊκό κοινωνικό σχηματισμό», όσο και για τις μορφές κοινοκτημοσύνης, τις αγροτικές κοινότητες. Τοποθετήθηκαν ακόμα και σε ενδεχόμενο πέρασμα αυτών των μορφών (π.χ ρώσικη κοινότητα) σε ένα νέο μεταβατικό σύστημα. (βλέπε αλληλογραφία Μαρξ και Β. Ζασουλιτσ και Μαρξ – Ενγκελς για το σχετικό θέμα). Στον σύγχρονο κόσμο έχουν έρθει στην επιφάνεια πολλά ζητήματα που επιβεβαιώνουν την σημασία και την επικαιρότητα τέτοιων προβληματισμών. Η παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού αντιμετωπίζει στη σύγχρονη ύπαιθρο του κόσμου, μια τεράστια αντίσταση αγροτικών και κοινοτικών χώρων που έφεραν στην επιφάνεια πολλά από τα ζητήματα που θίγονταν τότε από τους θεμελιωτές του μαρξισμού. Ο ινδιανισμός στην Λατινική Αμερική (ή τα ιθαγενικά κινήματα όπως είναι γνωστά στην χώρα μας), οι συνεχείς αγροτικές εξεγέρσεις στην Ινδία (για να μιλήσουμε για τις πιο γνωστές περιπτώσεις, πιστοποιούν πως οι μορφές κοινωνικότητας που υπήρξαν και έδειξαν τεράστια αντοχή μέσα στους αιώνες, πρέπει να μας διδάξουν για πολλά πράγματα. Γεωγράφοι και ανθρωπολόγοι επιστήμονες μπόρεσαν να διακρίνουν πολλά και σημαντικά ζητήματα του σύγχρονου κόσμου και ίσως πολύ περισσότερα από μαρξιστές οικονομολόγους που μόνο αριθμούς και οικονομικές πλευρές εξέταζαν μέσα από τα ματογυάλια του ευρωκεντρισμού-δυτικοκεντρισμού.
Ο Ε.Μ για να απαντήσει στο ζήτημα της φύσης και της ουσίας του ανθρώπου, βασικό περιεχόμενο του βιβλίου, δίνει ένα περίγραμμα όλης της εξέλιξης του καπιταλισμού στα 200 τελευταία χρόνια, κριτικάρει την ιδέα της «προόδου», δείχνει πως κατέχει βαθιά την άποψη του Μαρξ για την ιστορική πορεία, κι όχι μια απλοϊκή σχηματική άποψη, και αναπότρεπτα αφού το στοιχείο της κοινωνικότητας είναι κεντρικό στην προβληματική του, έρχεται σε επαφή με τον προβληματισμό για το ζήτημα της κοινότητας. Κι όχι μόνο. Τολμά να προτείνει έναν δρόμο διεξόδου, έναν δρόμο ξετυλίγματος μιας νέας επαναστατικής ορμής. Δεν κάνει, απλά, μια βουτιά στο παρελθόν και στην προϊστορία του ανθρώπου για να ξεφύγει από τα σύγχρονα ζητήματα.
Αν ισχύει αυτό που διατείνεται ο Χοσμπάουμ -μιλώντας για τα ίδια θέματα και προλογίζοντας το τμήμα των Grundrisse που αναφέρονται στους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς- ότι «η προ-ταξική κοινωνία σχηματίζει από μονάχη της μιαν ευρεία και πολύπλοκη ιστορική εποχή, με τη δική της ιστορία και τους νόμους ανάπτυξης, και τις δικές της ποικιλίες κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης που ο Μαρξ ονομάζει “αρχαϊκό σχηματισμό”, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η περίοδος αυτή που φθάνει ώς το 3500 π.Χ. ή το 1500 π.Χ. ανάλογα με την εμφάνιση των πρώτων ταξικών κοινωνιών, παίζει ιδιαίτερα μεγάλο ρόλο για την ερμηνεία των όρων υπό τους οποίους προέκυψαν οι ταξικές κοινωνίες αλλά και στις επιδράσεις σε όλη την ανθρωπολογική γραμμή. Το πέρασμα από τη συλλογική κτήση στην ιδιοκτησία δεν έγινε σε μια νύκτα ή μέσα σε έναν χρόνο…».
«Ο Μαρξ και ο Ένγκελς μελέτησαν τους προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς και δεν τους είδαν περιφρονητικά, ως “καθυστερημένες” κοινωνίες, όπως τους βλέπει ο αστός τεχνοκράτης ή ο “μαρξιστής” που έχει πιστέψει τους μύθους της τεχνοκρατικής ιδεολογίας». (Α.Φ. σελ. 60)
«Ωστόσο, χωρίς να εξιδανικεύουμε τη φυλετική κοινωνία, είναι φανερό ότι ορισμένα στοιχεία της ανθρώπινης ουσίας -αλληλεγγύη, αξιοπρέπεια, ελευθερία, στοργή κ.λπ.- εκμηδενίστηκαν ή ατόνησαν με την ανάπτυξη και τη γενίκευση της ατομικής ιδιοκτησίας, το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις και τη δουλεία». (Α.Φ. σελ. 32)
«Η συλλογική κτήση μετατράπηκε, μέσω μιας διαδικασίας αποσάθρωσης της φυλετικής κοινωνίας, σε ιδιοκτησία, με όλες τις συνέπειες που είχε αυτός ο μετασχηματισμός». (Α.Φ. σελ 33)
«O πρωτόγονος ατομισμός και η πρωτόγονη υπερηφάνεια μετατράπηκαν σε ματαιοδοξία, κενότητα, βαρβαρότητα και ψυχρό ατομισμό. Και οι νέες αυτές ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης βρίσκονταν στη βάση της βαρβαρότητας που συνόδευσε τη διάλυση της κοινωνίας των γενών». (Α.Φ. σελ. 113)
Ο Ε.Μ. μιλά από την πλευρά του μέλλοντος. Και καταλαβαίνει την αντίρρηση ή και την ειρωνεία που μπορεί να δημιουργήσει η τέτοια ανάλυση. Οπότε, θέτει ίδιος το ερώτημα:
«Επιστροφή, λοιπόν, στις πρωτόγονες κοινότητες; Τι λέει επ’ αυτού ο Μαρξ; “Η αγροτική κοινότητα αποτελεί παντού τον νεότερο τύπο του αρχαϊκού κοινωνικού σχηματισμού και γι’ αυτό τον λόγο εμφανίζεται στην ιστορική ανάπτυξη της αρχαίας και της δυτικής Ευρώπης η περίοδος της αγροτικής κοινότητας, ως μεταβατική περίοδος από την κοινοτική στην ατομική ιδιοκτησία”. Πώς κρίνει ο Μαρξ την αγροτική κοινότητα; “Η νέα κοινότητα που εισάχθηκε από τους αρχαίους Γερμανούς σε όλες τις κατακτημένες χώρες καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, έγινε το μοναδικό καταφύγιο της ελευθερίας και του λαϊκού βίου”».
«Σήμερα που η κρίση του καπιταλισμού είναι παγκόσμια και απειλεί την επιβίωση της ανθρωπότητας, μήπως θα έπρεπε να επιστρέψουμε στις αρχαϊκές κοινότητες, επωφελούμενοι από τη σύγχρονη τεχνολογία; Ιδού η γνώμη του Μαρξ: “Η κεφαλαιοκρατική κρίση θα λήξει μόνο με την κατάργηση της κεφαλαιοκρατίας, με την επιστροφή των σύγχρονων κοινωνιών στον “αρχαϊκό” τύπο της κοινοτικής ιδιοκτησίας. (…) Το νέο σύστημα, στο οποίο τείνει η σύγχρονη κοινωνία, “θα είναι η αναβίωση του αρχαϊκού τύπου κοινωνίας σε μια ανώτερη μορφή”. Δηλαδή, κρατάμε το στοιχείο της κοινοκτημοσύνης, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, στο πλαίσιο μιας κοινοκτημοσύνης. Ο κομμουνισμός θα είναι η άρνηση της άρνησης: Μια νέα, ανώτερη μορφή κοινοτικού βίου”».
«Σε μια ανώτερη μορφή: Δηλαδή, με την αξιοποίηση των κατακτήσεων των επιστημών και της τεχνολογίας από σύγχρονες κοινότητες, όπου η πολλαπλότητα των απασχολήσεων θα μειώνει τον αυστηρό καταμερισμό εργασίας, η παραγωγή κατά το δυνατόν σε τοπική κλίμακα υλικών αγαθών θα αξιοποιεί τις τοπικές ιδιομορφίες, οι μεταφορές προϊόντων θα μειωθούν και μαζί με αυτό η ενεργειακή σπατάλη. Επιπλέον και προπαντός: Θα αρθεί ο ταξικός ανταγωνισμός στο πλαίσιο της συλλογικής προσπάθειας. Η πολλαπλότητα παραγωγής προϊόντων σε τοπική κλίμακα δεν θα σημάνει την άρνηση κεντρικού σχεδιασμού. Η σημερινή τεχνολογία (πληροφορική κ.λπ.) δίνει τη δυνατότητα δημοκρατικού συντονισμού του τοπικού με το κοινωνικό, στο πλαίσιο της κομμουνιστικής κοινωνίας». (Α.Φ. σελ. 225-226)
Ουτοπιστής ο Ε.Μ.; Δεν θα τον πείραζε αυτός ο χαρακτηρισμός. Με αυτές τις σκέψεις ο ίδιος τοποθετείται πιο κοντά σε μια σωτηρία της ανθρωπότητας, όπως και πιο κοντά στην γέννηση μιας κοινωνικοποιημένης ανθρωπότητας, του κομμουνισμού.
Ο ίδιος ξέρει να υπερασπίζεται τον εαυτό του: «Ο Μαρξ οραματιζόμενος μια “επιστροφή στην αρχέγονη κοινότητα, σε ανώτερο επίπεδο” στη γλώσσα της διαλεκτικής μπορεί να αποδοθεί: “Οι ταξικές κοινωνίες ήταν η άρνηση της αρχέγονης κοινοκτημοσύνης. Ο κομμουνισμός θα είναι η άρνηση της άρνησης”». (Α.Φ. σελ 240)
Μέρος Τρίτο
Ανθρώπινη φύση, ανθρώπινη ουσία, ηθική και χειραφέτηση
Βρισκόμαστε μπροστά στον κίνδυνο ολοκληρωτικού εκβαρβαρισμού της ανθρωπότητας ή ακόμα και εξαφάνισής της. «Το ζώο που εξελίχθηκε σε άνθρωπο, σε έλλογο “ζώο” που κατέκτησε τους “ουρανούς” και φώτισε τις “ελάχιστες” φευγαλέες μορφές του υπομικρόκοσμου, κινδυνεύει να αυτοκαταστραφεί από τα δημιουργήματά του». (Ανθρώπινη φύση, σελ. 16).
Κυρίαρχη ιδεολογία στο σύγχρονο κόσμο είναι ο ατομισμός. Ο «εγωιστής άνθρωπος» παρουσιάζεται σαν ουσία αναλλοίωτη του ατόμου και επομένως ο καπιταλισμός ως το πιο συμβατό σύστημα για την ύπαρξη, την ανάπτυξη και την έκφραση του δεδομένου ανθρώπου, που σημειωτέον, δεν αλλάζει. Είναι αυτό που είναι και αυτό πιθανόν να είναι εγγεγραμμένο και στο γενετικό υλικό του. Ο βιολογικός αναγωγισμός έχει καταστεί, πλέον, μια κυρίαρχη ερμηνεία.
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης (Ε.Μ.) μελετά τις επιστήμες του ανθρώπου, εμβαθύνει σε όλα τα θέματα που αφορούν τον άνθρωπο ως βιολογικό, κοινωνικό, έλλογο, γενετικά κοινωνικό ον για να τεκμηριώσει ορισμένες θέσεις που κατά τη γνώμη του έχουν τεράστια πολιτική σημασία: «Το ερώτημα για την ανθρώπινη φύση έχει, συνεπώς, άμεση πολιτική σημασία: Αν ο σοσιαλισμός αντιφάσκει με την υποτιθέμενη εγωιστική φύση του ανθρώπου, τότε και κάθε μελλοντική απόπειρα για θεμελίωση σοσιαλιστικών κοινωνιών είναι προκαταβολικά καταδικασμένη. Και τότε πρέπει να δεχτούμε ότι η κεφαλαιοκρατική-ατομιστική κοινωνία είναι η τελευταία μορφή κοινωνικής συμβίωσης». (Ανθρώπινη φύση, σελ. 91).
Ο Ε.Μ. αναπτύσσει μια πλούσια πολυεπίπεδη επιχειρηματολογία για να αποδείξει το λαθεμένο της βασικής αστικής άποψης, ιδιαίτερα όταν αυτή θέλει να παρουσιάζεται με μια «φιλοσοφική» ερμηνεία: «Ο σοσιαλισμός είναι ένα ευγενικό ανθρωπιστικό ιδεώδες, αλλά ανεφάρμοστο επειδή είναι ασύμβατο με την εγωιστική ανθρώπινη φύση». Ακριβώς «η δήθεν ασυμβατότητα του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού με την ανθρώπινη φύση, αποτελούν το αντικείμενο αυτού του βιβλίου» (Ανθρώπινη φύση, σελ. 14).
Το συμπέρασμα που καταλήγει, η θέση που υποστηρίζεται στις σελίδες του βιβλίου είναι πως «Δεν υπάρχει αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη ουσία είναι κοινωνική-ιστορική κατηγορία» (Ανθρώπινη φύση, σελ.39).
Τι είναι η ανθρώπινη φύση και τι η ανθρώπινη ουσία;
Είναι αδιαμφισβήτητο πως υπάρχει μια βιολογική προετοιμασία του ανθρώπου. Δηλαδή ο άνθρωπος είναι βιολογικό ζώον, γενετικά κοινωνικό, προϊόν της μακράς πορείας της βιολογικής εξέλιξης.
«Έστω ότι θα ορίζαμε την ανθρώπινη φύση ως το σύνολο των σταθερών ιδιοτήτων και στοιχείων, καθώς και των δυνατοτήτων που συνιστούν την ολότητα του ανθρώπινου όντος, σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Ένας τέτοιος ορισμός δέχεται την ύπαρξη βιολογικών και ανθρωπολογικών σταθερών, ενώ ταυτόχρονα είναι ανοικτός στο ιστορικό γίγνεσθαι. Περιλαμβάνει αυτό που είναι σταθερό, καθώς και εκείνο που μπορεί να μεταβληθεί ή και να αναδυθεί μέσα στο χρόνο. Περιέχει τη διαλεκτική της δυνατότητας και της πραγματικότητας».
Όμως, «αν δεχτούμε τη νομιμότητα της έννοιας της ανθρώπινης φύσης, τότε πρέπει να αντιμετωπίσουμε και το ερώτημα για την εξηγητική λειτουργία αυτής της έννοιας. Για να έχει λόγο ύπαρξης, η έννοια της ανθρώπινης φύσης πρέπει να συνεισφέρει στην ερμηνεία του ιστορικού γίγνεσθαι. Αλλά είναι δυνατόν να μελετήσουμε τις κοινωνικές σχέσεις χωρίς να μελετήσουμε τη φύση των όντων που είναι φορείς και δημιουργοί αυτών των σχέσεων»;
Αυτή η συλλογιστική οδηγεί τον Ε.Μ. να μη δέχεται την ταύτιση της έννοιας «φύση του ανθρώπου» με την έννοια «ουσία του ανθρώπου» και εφιστά την προσοχή του αναγνώστη στο ζήτημα αυτό. «Ο Μαρξ μιλάει για την ανθρώπινη ουσία, ταυτίζοντας γενικά αυτή την έννοια με την έννοια ανθρώπινη φύση». Στην 6η θέση για τον Φόιερμπαχ, ο Μαρξ θα υποστηρίξει πως η ουσία του ανθρώπου είναι το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων. Μια τέτοια διατύπωση, όμως, «αποκόπτεται από τη βιολογική του υπόσταση και από την ιστορία του: Η φύση του ανθρώπου που αποκόπτεται από ολόκληρη την ιστορία της φυλογένεσης και από τη βιολογική προϊστορία του ανθρώπινου είδους». (Ανθρώπινη φύση, σελ. 98).
Αυτός είναι ο λόγος που ο Ε.Μ. επιμένει στη διαφοροποίηση των δύο εννοιών. Μάλιστα, θα δώσει ιδιαίτερο βάρος στην ιστορική διαδικασία ανθρωπογένεσης, ψυχισμού, νοογένεσης στο έργο του Η ύλη και το πνεύμα, κυρίως στα τρία τελευταία κεφάλαια.
Ο Ε.Μ. προτιμά να ορίζει ως ουσία του ανθρώπου το σύνολο του ψυχικού και πνευματικού του περιεχομένου, όπως αυτά πραγματώνονται στο εσωτερικό των σχέσεων στις οποίες είναι ενταγμένο το άτομο, καθώς και το σύνολο των λανθανουσών δυνατοτήτων του. Έτσι, «η έννοια της ουσίας συναρτάται, αλλά δεν ταυτίζεται με την έννοια της ανθρώπινης φύσης».
Θεωρώντας ως δεδομένο την ύπαρξη σχετικά αμετάβλητων στοιχείων της ανθρώπινης φύσης, «και αν, χωρίς να αγνοήσουμε την ενδογενή τους συσχέτιση, δεν ταυτίσουμε την ανθρώπινη φύση με την ανθρώπινη ουσία, τότε θα ήταν δυνατόν να ορίσουμε την ανθρώπινη ουσία ως την ολότητα του ψυχικού και πνευματικού περιεχομένου της ζωής του ατόμου, όπως αυτό πραγματοποιείται εν κοινωνία και στην πορεία της Ιστορίας. Η ουσία μετατρέπεται τότε σε ιστορική κατηγορία, η οποία σχετίζεται κυρίως με το πνευματικό, ηθικό και πολιτισμικό περιεχόμενο του ανθρώπου στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες».
Ο Ε.Μ. θα συνεχίσει να θέτει ερωτήματα στα οποία ο ίδιος επιχειρεί απαντήσεις: «Το ανθρώπινο ον είναι προσωρινή, εξαρτημένη, εύθραυστη, αντιφατική, τραγική, από μια άποψη, ύπαρξη. Πώς εκδηλώθηκαν οι αντιφατικές του δυνατότητες στην Ιστορία; Ποιος ήταν ο ρόλος των αντικειμενικών συνθηκών και ποιος ο ρόλος της ανθρώπινης φύσης; Και ποια ήταν η μοίρα της ανθρώπινης ουσίας, αν αυτή την έννοια δεν την ταυτίσουμε με την ανθρώπινη φύση;» (Ανθρώπινη φύση, σελ. 108).
Η επικαιρότητα των ζητημάτων αυτών
Αν η ανθρώπινη φύση «συγκροτείται από έναν αριθμό βιολογικών και ψυχολογικών, σχετικά σταθερών στοιχείων και, επίσης, από έναν αριθμό περισσότερο μεταβλητών χαρακτηριστικών, τα οποία αντανακλούν, διαμεσολαβημένα, κοινωνικές σχέσεις». Αν «η ανθρώπινη φύση είναι ιστορική κατηγορία», επομένως «σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, είναι πεδίο αντιφατικών δυνατοτήτων και η κοινωνική πραγματικότητα καθορίζει ποιες από αυτές θα πραγματοποιηθούν». Τότε «η ιστορικότητα της ανθρώπινης φύσης αντιστοιχεί στις ιστορικές μορφές της κοινωνίας, χωρίς να είναι μια παθητική και γραμμική συνέπειά τους».
Το ερώτημα που τίθεται είναι ποια η επίδραση της ταξικής κοινωνίας στην ουσία του ανθρώπου (νοούμενης ως την ολότητα του ψυχικού και πνευματικού, ηθικού και πολιτισμικού περιεχομένου της ζωής του ατόμου) στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες εν γένει, και πιο ειδικά στην εποχή του γερασμένου πλέον καπιταλισμού και της εμπορευματοποίησης όλο και περισσότερων σφαιρών της κοινωνικής ζωής;
Στο ερώτημα αυτό προστίθεται και ένα επόμενο, υπό ποίες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προϋποθέσεις είναι δυνατόν να καλλιεργηθούν και να εμπλουτισθούν οι θετικές δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης και ουσίας.
Σε αυτά πρέπει να προστεθούν ακόμα δύο αναπόφευκτα ερωτήματα με βάση τη συγκεκριμένη ιστορική εξέλιξη του 20ού αιώνα: «της επιστημονικής αξίας του μαρξισμού και της δυνατότητας των ανθρώπινων κοινωνιών να ελέγξουν το ιστορικό γίγνεσθαι».
Τα ερωτήματα αυτά δεν απαντιούνται με συνθήματα ή ταυτολογίες.
Στη βάση της σύγχρονης βαρβαρότητας βρίσκονται η ματαιοδοξία, η κενότητα, ο ψυχρός ατομισμός, η αλλοτρίωση. Οι ταξικές κοινωνίες ανέδειξαν, κυρίως, τις αρνητικές δυνατότητες του ανθρώπου χωρίς να εξοστρακίσουν εντελώς θετικές δυνατότητες όπως η κοινωνικότητα, ο αλτρουισμός, η ανθρώπινη φιλία, η στοργή, οι καλλιτεχνικές τάσεις, οι δυνατότητες της νόησης. Στον καπιταλισμό επιχειρείται η πλήρης εκκένωση αυτών των θετικών δυνατοτήτων και η απογύμνωση του ανθρώπου, ως εγωιστικού ατόμου, μόνου εναντίον όλων.
«Στον καπιταλισμό εκκενώνεται από τα θετικά-ανθρωπιστικά στοιχεία της η ιστορικά κατακτημένη ανθρώπινη ουσία. Αλλά η Ιστορία δεν τελείωσε και η θετική ουσία του ανθρώπινου-κοινωνικού όντος θα ανακτηθεί και θα εμπλουτισθεί στην κοινωνία “των ελεύθερων και ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών” (Μαρξ). Εύλογη επιθυμία ή ιστορική δυνατότητα; Ίδωμεν» (Ανθρώπινη φύση, σελ. 186).
Ο κομμουνισμός κατηγορείται ότι δεν έδωσε σημασία στο άτομο, ότι στερεί τις δυνατότητες ανάπτυξης του ανθρώπου, ότι στερείται ο ίδιος ανθρωπισμού. «Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια μεταβαλλόμενη αντίφαση, ανάμεσα στο θαυμαστό της ύπαρξης, την πνευματικότητα, τη δημιουργικότητα, τον αναπτυγμένο συναισθηματικό κόσμο, και στην επίσης διαφοροποιούμενη ανθρώπινη βαρβαρότητα. Ο “άνθρωπος των σπηλαίων” έφθασε στα άστρα. Αλλά η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο συνεχίζεται, και οι σύγχρονοι πόλεμοι με την επιστημονική τεχνολογία εξοντώνουν ολόκληρους στρατούς. Επίσης, η τερατώδης καταδίκη σε θάνατο ισχύει ακόμα σε “πολιτισμένες” και υπανάπτυκτες χώρες (από δηλητηριώδη ένεση, αγχόνη, τουφεκισμό, αποκεφαλισμό κ.ο.κ.). Το ίδιο και η φρίκη των βασανιστηρίων».Η ματιά του Ε.Μ. είναι και αυτοκριτική. Αναγνωρίζει με τόλμη «τις ελεεινότητες των πρώτων αποπειρών»: «Η φτωχή, οικονομίστικη, έκπτωτη μορφή του απολογητικού μαρξισμού περιόρισε τους ανοικτούς ορίζοντες της μαρξικής ανθρωπολογίας σε μια μίζερη αντίληψη, όπου ο καθένας θα απολάμβανε “τα λίγα γραμμάρια ευτυχίας του” υπό το άγρυπνο και “προστατευτικό” μάτι του κόμματος και της μυστικής αστυνομίας». Όχι για να υποκλιθεί στο υπάρχον σύστημα που εκκενώνει κάθε ουσία από τον κοινωνικοποιημενο άνθρωπο και τον αποκτηνώνει- αποβλακώνει. Αλλά για να σηκωθεί ψηλότερα ένας νέος κομμουνιστικός ανθρωπισμός που να στηρίζεται σε μια νέα ηθική (ο συγγραφέας απορεί που ενώ έχει δώσει τόσες σελίδες για το ζήτημα της ηθικής, αυτό περνά με μια σχετική άνετη αδιαφορία από τα διάφορα επιτελεία της Αριστεράς). Για να γίνει «βιώσιμη η ανθρωπότητα και αξιοβίωτη η ζωή» (Ανθρώπινη φύση, σελ. 242).
Γιατί «η ζωή, “μέγα καλό και πρώτο καλό” (Σολωμός), μπορεί να γίνει αξία καθ’ εαυτήν και όχι οδυρμός στην κοιλάδα των δακρύων, ή αναμονή μιας δεύτερης, αιώνιας ζωής στο ανύπαρκτο υπερπέραν. Προϋπόθεση: σοσιαλισμός χωρίς βαρβαρότητα» (Ανθρώπινη φύση, σελ. 243).
Επίλογος: Τι χρειαζόμαστε περισσότερο από πριν
Σε τρία σημειώματα προσπαθήσαμε να κινήσουμε το ενδιαφέρον και να κατατοπίσουμε τον αναγνώστη για το πρόσφατο έργο ενός από τους μεγαλύτερους Eυρωπαίους μαρξιστές της δύσκολης εποχής μας. Έχουμε το προνόμιο ή την τύχη ο Ε.Μ. να είναι Έλληνας και τα έργα του να μπορούν να διαβαστούν από όλους που ενδιαφέρονται να κατανοήσουν και ίσως να δράσουν. Η κατανόηση είναι μια σημαντική λειτουργία, είναι μια μορφή πράξης και ίσως σπουδαιότατος όρος για να τεθούν σε κίνηση συνειδητά εγχειρήματα μετασχηματισμού του κόσμου. Θα κλείσουμε την παρουσίαση αυτή με ένα απόσπασμα ενός άλλου μεγάλου Ευρωπαίου μαρξιστή, του Ιστβάν Μεσάρος που, όχι τυχαία, παραθέτει και ο Ε.Μ. στην Ανθρώπινη Φύση: «Η αφηρημένη διαλεκτική της Ιστορίας δεν προσφέρει καμία εγγύηση για μια θετική κατάληξη. Αν θα περιμέναμε κάτι τέτοιο, θα σήμαινε ότι απαρνιόμαστε το ρόλο μας να αναπτύξουμε την κοινωνική συνείδηση, η οποία είναι εγγενής στη διαλεκτική της Ιστορίας. Η ριζοσπαστικοποίηση της κοινωνικής συνείδησης με ένα πνεύμα χειραφέτησης είναι αυτό που χρειαζόμαστε για το μέλλον. Σήμερα τη χρειαζόμαστε περισσότερο από πριν».
Περιεχόμενα του βιβλίου:
• Εισαγωγή
Από το αγελαίο ζώο στην κοινωνική οργάνωση
Η ανθρώπινη νόηση: Δυισμός ή προϊόν της κοινωνικής ζωής;
Ο άνθρωπος κοινωνικό έλλογο ον
Η δουλεία
Από τις πρώτες μορφές ιδιοκτησίας στο κεφάλαιο
• Κεφάλαιο πρώτο
Διακόσια χρόνια κεφαλαιοκρατικής «προόδου»
Οι πρώιμες αστικές αντιλήψεις για την πρόοδο
Η κριτική των κλασσικών του μαρξισμού
Διακόσια χρόνια κεφαλαιοκρατικής «προόδου»
Παγκοσμιοποίηση: Αντιφάσεις και δυνατότητες
• Κεφάλαιο δεύτερο
Ανθρώπινη φύση: αντιφάσεις και δυνατότητες
Η μεταφυσική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση
Για την νομιμότητα και την εξηγητική λειτουργία της έννοιας
Ο άνθρωπος, βιολογικό
και κοινωνικό ον
Οι ταξικές κοινωνίες και το πρόβλημα της ουσίας του ανθρώπου
Η ανθρώπινη φύση και η σοσιαλιστική προοπτική
• Κεφάλαιο τρίτο
Η ανθρώπινη φύση είναι συμβατή με τον σοσιαλισμό;
Ο άνθρωπος ως φυσικό
και κοινωνικό ον
Από την αισθητικο-κινητική δραστηριότητα στην εννοιακή σκέψη
Ο άνθρωπος, γενετικά κοινωνικό ον
Η ανθρώπινη φύση
Ανθρώπινη ουσία
Τελικές παρατηρήσεις
• Κεφάλαιο τέταρτο
Ο τρομερός εικοστός αιώνας
Τα ιστορικά όρια του καπιταλισμού
Δύο βασικές θέσεις του μαρξισμού:
Και πρώτα, η πρώτη
Και τώρα η δεύτερη θέση: Η κατάρρευση
• Κεφάλαιο πέμπτο
Για τον κομμουνισμό του πεπερασμένου
Η δομική κρίση του καπιταλισμού και η επιβίωση της ανθρωπότητας
Όταν «οι νεκροί βαραίνουν σαν βραχνάς…» (Μαρξ)
Το πρόβλημα της ηγεμονίας
Το πρόβλημα των συμμαχιών
Για τον κομμουνισμό του πεπερασμένου
Για μια ενδοκοσμική ηθική
Για μια ρεαλιστική κομμουνιστική κοινωνία